Przyroda

/Barbara Stalmachova & Jan Stalmach (z:”Olza - od pramene po ujście” : „Przyroda”, wyd. Region Silesia s.r.o. 2000) tłum.K. Jaworski, J. Ondraszek/
Źródła i górny odcinek biegu rzeki

      Olza jest rzeką, która wypływa w górach, gdzie podstawowe procesy ekologiczne wyznacza nurt i turbulencja. W źródłowej części biegu rzeki występują gatunki roślin i zwierząt typowe dla źródeł górskich w lasach mieszanych, liściastych i szpilkowych. Są to wyższe rośliny naczyniowe cieniolubne np. rzeżucha gorzka (Cardamine amara), śledziennica skrętolistna (Chrysosplenium alternifolium), tojeść gajowa (Lysimachia nemorum) oraz dalsze. Wśród drzew rosnących w części źródłowej znajdziemy klon jawor (Acer pseudoplatanus), lipę drobnolistną (Tilia cordata), olszę czarną (Alnus glutinosa) i olszę szarą (Alnus incana), miejscami buk zwyczajny (Fagus sylvatica) oraz coraz rzadszą jodłę pospolitą (Abies alba). Krzewy reprezentują górskie dzikie bzy koralowe (Sambuctus racemosa), suchodrzew czarny (Locinera nigra) oraz wiosną wyraźna czeremcha zwyczajna (Padus racemosa).
      W górnej części biegu rzeki jest mocny nurt oraz kamieniste dno. W korycie znajdują się duże kamienie, szybkość nurtu z reguły przekracza 1 m/s, woda jest zimna i prawie w stu procentach nasycona tlenem. W takich warunkach występują tylko rośliny zdolne pewnie zaczepić się do podłoża i opierać się tak silnemu nurtowi - np. mech Pram (Fontinalis antipyretica). Ten ciekawy mech wodny wytwarza ponad 40 cm długie spływające zielone aż ciemne porosty. Na kamieniach miejscami wytwarzają się zielone rzęsy np. rodzaj żabieńca (Batrachospermum moniliforme), te jednak niezbyt dobrze znoszą nurt rzeczny.
      Należy stwierdzić, że ilość gatunków oraz wielkość biomasy roślin zielonych nie jest w tej części biegu rzeki najbogatsza. Gdzie więc rozpoczyna się łańcuch pokarmowy? Jak w takim środowisku wyżywi się taka ilość larw większych owadów (larwy owadów wodnych, chruścików i jętek)? Początku łańcuchów pokarmowych nie wytwarzają tutaj pierwotni producenci - rośliny zielone (mają one tutaj bardzo trudne warunki życiowe), ale pożywienie przenika z zewnątrz w postaci odpadu organicznego w różnych stadiach rozkładu. Najważniejszą rolę w łańcuchu pokarmowym w górnym odcinku biegu rzeki Olzy tworzą bakterie, które rozkładają detrytus organiczny i uwalniają tak substancje dla dalszych konsumentów. Bakterie odgrywają w środowisku wodnym górnego biegu niezastąpioną rolę: rozkładają substancje organiczne, a równocześnie produkują białko bakteryjne, które jest podstawową bazą żywnościową dla mnóstwa drobnych istot. Chłodna i bystra woda mocno nasycona tlenem zapewnia, że w górnym biegu nie gromadzą się resztki rozkładających się substancji organicznych. Również z tego powodu mięso ryb z górnego biegu rzeki jest takie smaczne. Głównym i najbardziej rzucającym się w oczy mieszkańcem tej części biegu rzeki jest pstrąg potokowy (Salmo trutta morpha furio), stąd i ten odcinek rzeki ma swoją nazwę - pasmo pstrągów. Do podgórza sięga tak daleko, dokąd woda nie nagrzewa się powyżej 20 "C i pozostaje względnie czysta. Pstrąg potokowy jest rybą zimolubną, wymagającą dużego nasycenia wody tlenem. Razem z pstrągiem żyją strzeble i głowacze. U nas żyją dwa rodzaje - głowacz białopłetwy i głowacz pręgopłctwy, oba są pod ochroną.
      Z wodnych bezkręgowców (Avertebrata) tutaj również można spotkać przede wszystkim raka rzecznego (Astacus fluviatilis).
      Jak wyglądają brzegi górnego biegu Olzy? Z nadbrzeżnych zarośli wzbudzają zainteresowanie duże liście lepiężnika różowego (Petasites hybridus) oraz parzydła leśnego (Aruncus silvestris).
      Uroczymi miejscami, zapraszającymi do wypoczynku i relaksu są łąki górskie - kwieciste, pełne barw i zapachów. Wiosną kwitną na łąkach i skrajach zarośli brzegowych zawilce gajowe (Anemone nemorosa), ziarnopłony wiosenne (Ficaria verna), rzadko rutewka orlikolistna (Thalictrum aquilegifolium) oraz knieć błotna (Caltha palustris) i pachnąca tomka wonna (Anthoxanthum odoratum). Później dochodzi czerwony kolor kwiatów bieńca czerwonego (Melandrium sylvestre), w lecie goździka kartuzka (Dianthus carthusianorum), w suchszych i słonecznych miejscach pachnie macierzanka piaskowa (Thymus serpyllum). Do rzadkich kwiatów tego odcinka należy niebiesko kwitnąca goryczka orzęsiona (Gentianopsis ciliata), która rośnie na skrajach lasów liściastych, na słonecznych miejscach.
Dalszym „beskidzkim" przedstawicielem niebiesko kwitnących roślin jest horzepnik (Pneumonanthe asclepiadea), typowy przedstawiciel górskich lasów i łąk. Leśne zarośla brzegowe w górnej części biegu rzeki mają charakter górskich lasów łęgowych, klasyfikowane przez botaników jako zbiorowiska olszyn z parzydłem leśnym, z typowym występowaniem olszy czarnej (Alnus glutinosa), jesiona wyniosłego (Fraxinus excelsior), lipy drobnolistnej (Tilia cordata), czeremchy groniastej (Padus racemosa) i dębu szypułkowego (Quercus robur). W podszyciu roślinnym możemy zobaczyć imponującą ciemiężycę zieloną (Veratrum lobelianum), wiosną kwitnący żółto żywokost bulwiasty (Symphytum tuberosum), od 10 do 30 cm wysoką, biało kwitnącą zdrojówkę rutewkowatą (Isopyrum thalictroides). Częstymi przedstawicielami beskidzkiego świata roślinnego jest chroniony żywiec oraz typowa karpacka roślina, znana pod nazwą „cieszynianka wiosenna" (Hacquetia epipactis). Żywiec cebulkowy (Dentaria gandulosa) to karpacki endemit, który rośnie w cienistych lasach, ma czerwonofioletową kiść kwiatów. Rzucającą się w oczy rośliną jest żywiec dziewięciolistny (Dentaria enneaphyllos) o bladożoltych kwiatach. W podszyciu występuje także rzadka paproć, podrzeń żebrowiec (Blechnum spicant).
      W okolicznych lasach, na łąkach i w zaroślach nadbrzeżnych żyje mnóstwo najróżniejszych przedstawicieli świata zwierzęcego. Z gromady owadów (Insecta), rzędu ważek (Odonata), żyje w okolicy źródeł Olzy kilka rzadkich i cennych okazów husarzy i ważek. Na szczególną uwagę zasługuje rzadka i chroniona ważka (Cordulegaster boltoni). Należy do dużych ważek o rozpiętości skrzydeł 10,5 cm i długości ciała do 9 cm.
      W pobliżu wody możemy najczęściej zauważyć różne rodzaje chruścików (Trichoptera). Latają z reguły na krótkie odległości i siadają na kamieniach, pniach drzew oraz na liściach roślin. Często możemy je widzieć, jak fruwają nisko nad powierzchnią wody. Larwy żyją w wodzie. I właśnie larwy chruścików chyba każdy zna. Poszczególne rodzaje chruścików są dla laika bardzo trudno rozróżnialne.
      Motyle (Lepidoptera) to nie tylko najpiękniejszy, ale godny uwagi różnorodny rząd owadów. Na naszym terenie żyje około 2700 gatunków motyli, ale tylko mniejsza część należy do gatunku motyli dziennych (175 gatunków). Dlatego wymienimy tylko te gatunki, z którymi możemy się spotkać nad Olzą.
      Zorzynek rzeżuchowiec (Anthocaris cardamines) jest interesujący swym dymorfizmem płciowym. Samiczki są ubarwione skromnie, natomiast samczyki rozpoznamy z dużej odległości. Na przednich skrzydłach mają dużą pomarańczową plamę.
      Rusałka admirał (Vanessa atalanta) zwraca na siebie uwagę ładnym zabarwieniem. Lata na skrajach lasów i w ogrodach. Występuje wysoko w górach (do 2000 m n.p.m.). Na wilgotnych łąkach na uwagę zasługuje jeden z gatunków górskich motyli - górówka boruta (Erebia ligea). Należy do dosyć dużych gatunków, brzegi skrzydeł ma w ładne bialo-czarne kratki. Na odwrotnej stronie skrzydeł ma wyraźną białą plamę. W lasach iglastych w pobliżu źródła Olzy żyje mnóstwo gatunków owadów błonkoskrzydłych (Hymenoptera). Jest to rząd bardzo bogaty gatunkowo - tylko na terenie Polski żyje około 10000 różnych gatunków, a to tylko jedna dziesiąta światowej ilości gatunków błonkoskrzydłych.
      Trzpiennik olbrzym (Urocerus gigas) swym zabarwieniem przypomina dużego szerszenia - jest koloru czarnego z żółtymi pręgami, ok. 4 cm długości. Możemy bez obaw oglądać go z bliska. Nie ma żądła i tym samym nie jest niebezpieczny. Drugim gatunkiem trzpiennika, którego możemy obserwować w lesie jest trzpiennik świerkowiec (Sirex juvencus).
      Teraz zwrócimy uwagę na niektóre gatunki kręgowców (Vertebrata). W wilgotnych miejscach, zwłaszcza po deszczu lub pod wieczór, możemy spotkać salamandrę plamistą (Salamandra salamandra), jest samotnikiem, a kiedy ją niepokoimy, próbuje uciec. Żaba trawna (Rana temporaria) jest drugim gatunkiem zwierząt ziemnowodnych, które tu występują najczęściej. Płazy (Reptilia) są tutaj reprezentowane tylko przez dwa gatunki. Zachowując ostrożność możemy niekiedy zobaczyć wygrzewającą się w słońcu jaszczurkę żyworodną (Lacerta vivipara), a w wyższych partiach przyźródłowych rzadką żmiję zygzakowatą (Vipera berus).
      O wiele liczniejsze, również gatunkowo, są w tym rejonie ptaki (Aves). Stosunkowo hojnie występuje tutaj dzięcioł duży (Dendrocopos major). Żyje tutaj i nawet gnieździ się rzadki dzięcioł białogrzbiety (Dendrocopos leucotos), któremu odpowiadają stare bukowe porosty. W bliskości rowów nawadniających możemy często obserwować pliszkę górską (Motacilla cinerea). Przechadzając się wzdłuż strumieni górskich, w których woda bystro płynie pomiędzy kamieniami w" dół doliny, na pewno zobaczymy ciemnego ptaka wielkości drozda, który czujnie siedzi na głazie, strzyże krótkim ogonkiem, a czasami zaświeci swym białym gorsem. Nagle rzuca się do wody, żeby po chwili się wynurzyć i szybko odlatuje. Spotkaliśmy się z pluszczem (Cinclus cinclus).
      Drozd jemiołowy (Turdus viscivorus) jest największym ptakiem drozdowatych. Na pierwszy rzut oka można go pomylić z drozdem śpiewakiem, lecz grzbiet drozda jemiołowego jest bardziej szary, a jasna dolna część jego ciała jest ozdobiona wyraźniejszymi i większymi plamami. Rzadko tutaj możemy spotkać inny gatunek ptaków drozdowatych. Jest nim drozd obrożny (Turdus torquatus). Wielkością i kolorem jest podobny do kosa czarnego, ale na piersi jest ponadto ozdobiony białym półksiężycem. Z gromady ssaków (Mammalia) żyje tutaj np. lis rudy (Vulpes vulpes), borsuk środkowoeuropejski (Meles meles), sarna (Capreolus capreolus) i jeleń szlachetny (Cewus elaphus).

Środkowy i dolny odcinek biegu Olzy

      Środkowy odcinek biegu Olzy rozpoczyna się mniej więcej pomiędzy gminami Bystrzyca nad Olzą a Wędrynia, tzn. w miejscach, gdzie rzeka opuszcza górski odcinek Beskidu Śląsko-Morawskiego. Dolny odcinek biegu rzeki Olzy ciągnie się od Dziećmorowic po ujście do Odry. Tu również nie możemy interesować się wszystkimi żywymi stworzeniami, które żyją nad Olzą. Wymienimy tylko rzadkie gatunki, będące pod ochroną oraz te, które są dla danego terenu charakterystyczne. Z bezkręgowców (Avertebrata) jest to przede wszystkim rak rzeczny (Astacus fluviatilis), którego tutaj jeszcze czasami możemy spotkać. Żyje tu także bardzo rzadki ślimak rozdełka (Physa acuta).
      Członków rzędu jętek (Ephemeroptera) poznamy według trzech długich, cienkich nitkowatych odnóg na końcu odwłoku, krótkich czułków i długich nóg przednich. Tylna para skrzydeł jest o wiele mniejsza, niż przednia, a niektóre gatunki ich nie posiadają. Larwy żyją w wodzie, dorosłe osobniki większością przebywają w pobliżu. W czasie ciepłych letnich wieczorów możemy obserwować wielkie roje, dorosłe osobniki latają zsynchronizowanie w górę i w dół nad powierzchnią wody. Zaraz po wylęgnięciu dorosłe osobniki jętek parzą się i po nakładzeniu jajeczek giną. Najczęściej możemy obserwować jętkę zwyczajną (Ephemera vulgata) albo jętkę duńską (Ephemera danica), która widocznie występuje u nas hojniej.
      Z owadów nad wodą najbardziej zauważalni są przedstawiciele rzędu ważek (Odonata). Najczęściej możemy obserwować trzepotliwy lot świtezianki dziewicy (Calopterix virgo), która miewa rozpiętość skrzydeł do 7 cm. Samczyk jest jaskrawego koloru zielononiebieskiego z zielonkawymi skrzydłami, samiczka ma skrzydła przeźroczyste lekko brunatne. Dostęp do wody utrudniają gęstwiny ostów, pokrzyw i niecierpków. Miejscami kwitnie wiązówka błotna (Filipendula ulmaria) z bogatym żółtawym kwiatostanem.
      Z charakteru biegu rzeki można przypuszczać, że żyją tu nie tylko pstrągi, ale także lipienie (Thymallus thymallus) i jelce (Leuciscus leuciscus) oraz także inne drobne rybki, które dla wędkarza nie mają większego znaczenia, jak np. kiełb (Gobio gobio) i śliz (Noemacheilus barbatulus). Rzeka daje schronienie wielu gatunkom ptaków. Najpiękniejszy i najbardziej rzucający się w oczy jest na pewno zimorodek zwyczajny (Alcedo atthis). Często bywa nazywany latającym klejnotem. Niczym lazurowa skra błyszczy jego niebieskozielona szata, niczym płonący meteoryt w pogoni za rybką rzuca się do wody. Kolor jego upierzenia zmienia się nieustannie.
      Pluszcz (Cinclus cinclus) ma ubarwienie prostsze - z czarno-brązowego pierza wyłazi na wierzch duża i jaskrawo biała plama na szyi i piersiach. Pożywienie, składające się głównie z larw owadów i skorupiaków, łowi w bardzo ciekawy sposób, wyjątkowy wśród ptaków śpiewających. Nurkując biega po dnie, pomaga sobie przy tym skrzydłami i dzióbkiem, odłupuje przyczepione owady lub szuka ich pod kamieniami. Kiedy się wynurzy, jest zupełnie suchy, ponieważ z jego tłustego pierza woda natychmiast ścieka. W dolnych odcinkach biegu rzeki Olzy możemy go najczęściej obserwować zimą. Nad wodą łowi również pliszka górska (Motacilla cinerea). W miejscach, gdzie tworzą się żwirowe lub piaszczyste łachy, gnieździ się nasz najmniejszy ptak błotny, dżdżownik rzeczny (Charadrius dubius).
      Z ssaków interesujące jest pojawianie się wydry rzecznej (Lutra lutra). Ponieważ nie jest wybredna co do jakości wody w swym terenie łowieckim (jest jej obojętne, czy żyje w potoku górskim, rzece, większym stawie lub jeziorze), możemy wnioskować, że bieg Olzy służy jej jako droga migracyjna na inne tereny.