Teatr im. Adama Mickiewicza - więcej

      Teatr musiał przez kilkanaście wieków cierpliwie walczyć o to, by osiągnąć pozycje sztuki podziwianej przez widzów, a aktorzy przez długie stulecia musieli zadowalać się rolą wędrownych komediantów, zapraszanych i opłacanych w zależności od humoru. Długo też trwało, zanim sztuka teatralna trafiła do Cieszyna, którego mieszkańcy w średniowieczu i czasach nowożytnych na nadmiar rozrywek nie mogli się uskarżać, a jeśli zdarzało im się coś podziwiać, to raczej popisy kuglarzy i linoskoczków. Dopiero z XVIII w. zachowały się informacje, iż także miasto nad Olzą nawiedziały wędrowne trupy teatralne. Wiemy np., że w 1726 r. bawiła w Cieszynie grupa wędrownych aktorów czy też komediantów, pod kierunkiem F. J. Wausche, która wystawiała „hochdeutsche Komödie”. Od czasu do czasu szkolne przedstawienia teatralne organizowali cieszyńscy jezuici przy pomocy uczniów prowadzonego przez siebie gimnazjum łacińskiego.

       W ciągu tego stulecia, szczycącego się nazwą wieku Oświecenia, grup teatralnych, które odwiedzały Cieszyn było coraz więcej, rosło też zainteresowanie mieszkańców Cieszyna sztuką Melpomeny, zwłaszcza po 1779 r., kiedy to w trakcie obrad pokoju cieszyńskiego cieszyniacy mogli się zetknąć bliżej ze światowym szykiem i modą. W końcu tego stulecia przestało to już być tylko zainteresowaniem, stało się ważną potrzebą znacznej części mieszkańców i władz miejskich. W 1788 r. niedokończony jeszcze budynek ratusza uzupełniono o salę redutową, w której odbywać się miały m.in. przedstawienia teatralne. Co prawda już w maju następnego roku sala spaliła się wraz z ratuszem i całym niemal miastem, ale przedstawienia nadal się odbywały, początkowo w przygodnych lokalach, później w odbudowanej sali redutowej. Ich tematyka była różna, a organizujący spektakle „dyrektorzy” teatralni, łączący w sobie funkcje artystów, impresariów i prywatnych przedsiębiorców musieli umieć łączyć różne gusta i prezentować repertuar zarówno „ambitny”, jak i dla niezbyt wybrednej publiczności. Wiemy np., że w styczniu 1793 r. odbyło się w Cieszynie przedstawienie obrazka rodzinnego w czterech aktach Friedricha Ludwiga Schroedera, popularnego autora dramatów sentymentalnych, pt. „Wiktoria czyli Dobroczynność przynosi korzyści” [Viktoria oder Wohltun trägt Zinsen]. Następnego zaś dnia tj. 26 stycznia ta sama trupa wystawiała Fryderyka Schillera „Kabałę i miłość”, a więc zaledwie 9 lat po ukazaniu się tej sztuki klasyka niemieckiego dramatu Od końca XVIII w. przedstawienia teatralne stały się nieodzownym elementem miejskiego życia kulturalnego, czemu nie przeszkadzały ciężkie czasy wojen napoleońskich i bankructwo państwa austriackiego w 1811 r. Brak było jednak środków na urządzenie odpowiedniej sali teatralnej, ta znajdująca się przy ratuszu była w coraz gorszym stanie i w niewielkim stopniu spełniała oczekiwania miłośników teatru. Powtarzane z wielu stron postulaty zrealizować się jednak mogły dopiero po zakończeniu okresu wojen w 1815 r. Już w roku następnym na zlecenie władz miasta budowniczy Florian Jilg opracował plan budowy nowego teatru oraz kosztorys, który opiewał na niewiele ponad 7 tysięcy austriackich złotych [florenów - fl.], z czego materiał miał kosztować 2700 fl. Ponieważ kasa miejska była pusta, większość potrzebnych środków zebrano poprzez rozprowadzenie wśród cieszyńskich miłośników teatru 100 akcji po 50 fl. Dyrekcja Komory obiecała poprzeć u cesarza prośbę o dostawę materiału budowlanego, w efekcie władze zwierzchnie wyraziły zgodę na budowę. Budową kierował sam Jilg, ukończono ją w październiku 1816 r., zawarto też kontrakt z opawskim malarzem teatralnym Mayerem na wykonanie dekoracji i wszystkich urządzeń potrzebnych aktorom. Otwarcie nastąpiło 17 listopada 1816 r. Nie zgłosił się nikt chętny do wynajmu, więc zarządzał tym komitet powołany przez miasto, od połowy 1817 r. teatr wynajmowano za 900 fl. rocznie. Zachowane plakaty informują nas o tytułach i charakterze przedstawień teatralnych odgrywanych w tym czasie w Cieszynie. Znany jest np. plakat teatralny z 1819 r. reklamujący operę komiczną „Thaddähl oder der 80jährige A-B-C-Schütz” autorstwa Wilhelma Müllera, znanego kapelmeistra z Wiednia. W 1825 r. wystawiano m.in. młodzieńczą sztukę Kleista „Rodzina Schrioffenstein”, dziesięć lat później ekipa Gustava Seeligera wystawiała „Romeo i Julię”, według wolnej przeróbki Szekspira. Ukłonem pod adresem miejscowej publiki były różne adaptacje wcześniejszych sztuk do lokalnych warunków, jak np. „Podróż Lorenza do Cieszyna” czy „Błogocicki kołacz”. Ta ostatnia sztuka grany była zresztą w na Grabinie i Saskiej Kępie.

      W międzyczasie miłośnicy teatru brali udział w przedstawieniach teatralnych w sali przy koszarach, gdzie m.in. w listopadzie 1844 r. dał koncert słynne wiedeński kompozytor Johann Strass (ojciec). Jednak także ta sala teatralna spaliła się wraz z całym wyposażeniem na początku 1845 r., co przyśpieszyło prace przy budowie sali teatralnej przy ratuszu. Budową kierował budowniczy Józef Groß, znaczną część kosztów budowy i wyposażenia teatru pokrył arcyksiążę Karol. Zaszczyt otwarcia nowego teatru w dniu 5 kwietnia 1847 r. przypadł ekipie teatralnej działającej w Cieszynie co najmniej od 1846 r. pod dyrekcją Thiela. Na inauguracyjne przedstawienie wybrano sztukę „Czerwona wstęga” [Die rote Schleife] autorstwa Johanna Ludwiga Deinhardsteina, profesora literatury i dyrektora Burgteatru w Wiedniu.

      Budynek teatralny przy ratuszu, zaprojektowany przez Josefa Kornhäusla, trzeci w kolejności w dziejach Cieszyna, służył cieszyńskim miłośnikom teatru oraz muzyki przez następne pół wieku. Jednak w 2 poł. XIX w., wraz z ekonomicznym i demograficznym rozwojem miasta, rosła liczba wykształconych osób, które nie wyobrażały sobie życia duchowego bez regularnych odwiedzin świątyni Melpomeny. Zamiłowanie do kultury i sztuki jeszcze bardziej wzrosło w ostatniej dekadzie XIX w., po okresie pobytu w mieście w latach 1888-91 arcyksięcia Eugeniusza, miłośnika wszelkich sztuk, a teatru w szczególności, który na cieszyńskim zamku utrzymywał cos na kształt teatru dworskiego. Nieprzypadkowo pobyt arcyksięcia najdłużej przypominała „Sala arcyksięcia Eugeniusza”, urządzona jako przybudówka do Hotelu „Austria”. To właśnie tutaj odbywały się najbardziej reprezentacyjne bale i występy teatralne, powszechnie uważano, ze sala teatralna przy ratuszu jest za mała i nieodpowiednia. Frustrację cieszyniaków pogłębiał fakt, że niektóre okoliczne miasta (Morawska Ostrawa, Bielsko, potem Frydek wybudowały odrębne budynki teatralne. Stąd liczne projekty, np. w 1895 r. liberalna „Silesia” postulowała urządzić wspólną siedzibę dla działających w mieście stowarzyszeń wraz z teatrem. W 1898 r., z okazji uroczystości rocznicowych cieszyńska Komunalna Kasa Oszczędności uchwaliła przekazać 10 tys. fl. na fundusz budowy teatru.

      Ostateczny impuls do wybudowania w Cieszynie odrębnego budynku teatralnego dał członek zarządu miasta, rajca gminny Franz Bartha. Zwołał on 26 marca 1902 r. w Domu Niemieckim zebranie w tej sprawie, na które przybyło 12 osób, m.in. nadinż. Franz Srb, budowniczowie Alois Jedek i Ludwig Kametz oraz redaktor Albin Geyer, co zapewniało przedsięwzięciu życzliwe poparcie „Silesii”. Na spotkaniu zapadła decyzja o zasadności i potrzebie wybudowania teatru, dla którego to celu postanowiono powołać specjalne stowarzyszenie. Zebranie założycielskie Cieszyńskiego Towarzystwa Budowy Teatru [Teschner Theaterbauverein] odbyło się 24 kwietnia tegoż roku. Władzę stowarzyszenia stanowił kilkunastoosobowy Wydział, na którego czele stało prezydium w składzie: F. Bartha jako przewodniczący, Thomas Lenoch, kierownik kancelarii Kasy Oszczędności jako zastępca, nauczyciel Leopold Widenka jako sekretarz oraz Johann Struhal, rajca miejski jako skarbnik. Do Wydziału został też wybrany wiceburmistrz, późniejszy burmistrz Rudolf Bukowski, z zawodu prawnik. Opracowany przez niego statut, który jako cel działania stowarzyszenia podawał wybudowanie „niemieckiego” teatru w Cieszynie, Rząd Krajowy w Opawie zatwierdził już 2 maja 1902 r.

      Przed nowym stowarzyszeniem czekało trudne zadanie, bowiem koszty planowanej budowy były ogromne (dodajmy, że rzeczywiste wydatki znacznie przewyższyły pierwotne szacunki). Od samego początku zdecydowano się na budowę odrębnego budynku, rezygnując z planów rekonstrukcji dawnej sali redutowej przy ratuszu, która nie odpowiadała nowym potrzebom i względom sanitarnym. Odpowiednie miejsce dla teatru upatrywano na Placu Koszarowym, gdzie wybudowane w końcu XVIII w. koszary wkrótce miały być likwidowane wobec powstania nowoczesnych koszar piechoty na Materówce. Od samego też początku przyjęto, że opracowanie planów powierzy się renomowanej firmie architektoniczno-budowlanej Fellner & Helmer z Wiednia, która miała w dorobku kilkanaście teatrów, m.in. w Augsburgu, Czerniowcach, Grazu, Karlovych Varach, Salzburgu, Zürichu, Wiedniu i Berlinie. Z drugiej strony Towarzystwo Budowy Teatru miało wielką siłę oddziaływania, jako że należały do niego osoby tworzące elitę ówczesnego mieszczaństwa cieszyńskiego, związane z kręgami decyzyjnymi miasta. Odwoływali się też do ofiarności na bardzo potrzebny i szczytny cel, aczkolwiek był jeszcze dodatkowy cel, jaki przyświecał działaczom Towarzystwa. Nie ukrywali oni, że jednym z najważniejszych powodów budowy teatru i powołania do życia nowej, tak ważnej placówki kulturalnej było wspieranie niemieckiego charakteru miasta i walka narodami słowiańskimi. Pierwszy rok działalności Towarzystwa zakończył się wielkim sukcesem finansowym, zebrano ponad 100 tysięcy koron, zwłaszcza niemieckie firmy przekazywały większe kwoty. W następnych było już gorzej, fundusz budowlany rósł w tempie 28-29 tysięcy koron rocznie. Prawdziwą duszą akcji zbierania składek okazał się skarbnik J. Struhal. Udało mu się do tego zaangażować nawet kupców, którzy w swoich sklepach ustawiali np. specjalne skarbonki na datki.

      W 1905 r. władze wojskowe przystąpiły do rozbiórki dawnych koszar, co zwolniło plac pod budowę w 1907 r. Jednak po pięciu latach działalności, Towarzystwo zebrało niespełna 200 tysięcy koron, przewidywane wydatki wynieść miały dwa razy tyle. Usiłowano uzyskać pomoc ze strony miasta. Bartha na posiedzeniu wydziału gminnego apelował o przyznanie rocznej dotacji 4 tysięcy koron oraz gwarancji na zaciągnięcie pożyczki w wysokości 200 tysięcy. Jednak budżet miasta, po latach intensywnej działalności inwestycyjnej w czasach burmistrza Jana Demla znajdował się w opłakanym stanie, projekty wspierania z publicznych pieniędzy inwestycji w końcu prywatnej, znajdowały wielu przeciwników i to nie tylko ze strony miejscowych Polaków, którzy od początku krytykowali plan budowy w mieście „niemieckiego” teatru. Wydawało się, że z takim rozmachem rozpoczęta akcja utknęła w miejscu. Działacze Towarzystwa i władze miejskie znaleźli jednak sposób dofinansowania budowy teatru z publicznych pieniędzy, bez narażania się na zarzut trwonienia pieniędzy podatników. W 1909 r. cieszyńska Kasa Oszczędności, będąca własnością miasta i od lat przynosząca duże zyski, obchodziła 50 lecie swojej działalności. Z tej okazji kierujący nią wydział podjął 8 kwietnia 1909 r. uchwałę o przekazaniu 250 tysięcy koron na budowę teatru, co 27 kwietnia zatwierdził rząd Krajowy w Opawie. Decyzja nie powinna dziwić, w świetle tego, że już w 1898 r. Kasa Oszczędności utworzyła specjalny fundusz budowy teatru. Ale też nieprzypadkowo na czele Kasy z urzędu stał każdorazowy burmistrz miasta, a tym w 1909 r. był Rudolf Bukowski, a w skład Wydziału Kasy wchodził od 1899 r. Bartha, od 1903 r. Struhal (w tymże 1909 r., pełniący obowiązki wiceburmistrza). Teraz już nic nie stało na przeszkodzie szybkiemu dokończeniu dzieła. Walne Zebranie Towarzystwa Budowy Teatru w tymże 27. kwietnia 1909 r. podjęło formalną uchwałę o podjęciu budowy teatru na Pl. Koszarowym według planów firmy Fellner & Helmer, 3 lipca wystosowano do władz miasta oficjalną prośbę o zgodę na budowę. Choć otrzymano ją dopiero w sierpniu, bowiem musiały się wypowiedzieć władze w Opawie, pierwszą łopatę wbito w ziemię już 6 lipca o godz. 6 rano, budową, według planów swoich pryncypałów, kierował przysłany z Wiednia inż. Schmitt. Trwała niewiele ponad rok, a zaangażowanych było wiele miejscowych i obcych firm, także z zagranicy. Większość użytych do budowy cegieł i kamieni pochodziła z kamieniołomu i cegielni Fritza Fuldy, jego firma budowlana wykonała tez prawie wszystkie prace ziemne i murarskie. Natomiast metalowe elementy sceny, maszynownia i całe wyposażenie sceny, w tym wiele automatycznie zmienianych kurtyn, dostarczyła specjalistyczna firma Hugo Baruch & Co z Berlina. Scenę urządzono według projektu nadinż. Hansa Peiferta z Berlina. Koszty budowy wraz z wyposażeniem wyniosły ok. 500 tysięcy koron, ze swej prywatnej kasy 10 tys. koron przekazał na ten cel cesarz Franciszek Józef I.

      Urzędowa kolaudacja budynku teatru miała miejsce 19 września 1909 r. Zaplanowana z wielką pompą uroczystość otwarcia nowo wybudowanego teatru w Cieszynie odbyła się 24 września 1910 r., a składała się z trzech etapów. Najpierw o 11 rano odbyło się uroczyste przekazanie obiektu przez reprezentującego budowniczych Hermanna Hellmera, przewodniczącemu Towarzystwa Budowy Teatru, Franzowi Barthcie. W licznych przemówieniach podkreślano wagę i wielkość nowej inwestycji, jej znaczenie dla kultury miasta i jego niemieckiej świadomości. Oficjalnie proklamowano, że będzie to „Teatr Niemiecki w Cieszynie”. Z kolei Bartha w długiej przemowie podziękował wszystkim, którzy się przyczynili do realizacji budowy, od cesarza, przez władze miasta i Kasy Oszczędności, po wykonawców i darczyńców. Drugim etapem uroczystości otwarcia była inscenizacja teatralna sztuki Franz Grillparzera „Des Meeres und der Liebe Wellen”, która odbyła się popołudniu. Przedstawienie przygotował zatrudniony wcześniej przez Towarzystwo jako dyrektor Oskar Gärtner, wcześniej dyrektor teatru w Jihlavie. Na widowni obecni byli wszyscy oficjele lokalnego życia politycznego i towarzyskiego, m.in. Prezydent Śląska Austriackiego hrabia Coudenhove, kilku posłów do Sejmu Śląskiego, cieszyński starosta Artur Jirasek, burmistrzowie kilku sąsiednich miast. Nie brakło, jak to na Śląsku Cieszyńskim, katolickiego i ewangelickiego proboszcza oraz cieszyńskiego rabina. Przedstawienie poprzedziła uwertura Beethovena „Die Weihe des Hauses”, po którym panna Boruttau, aktorka nowego teatru, odczytała specjalnie napisany na tę okazję wiersz profesora gimnazjalnego Friedricha Jenknera pt. „Prolog”. Gwiazdą wieczoru była panna Anna Nolewska, heroina teatru miejskiego w Lipsku, która grała rolę Hero, Leandra zagrał Karl Waldschütz, aktor teatru stołecznego w Wiedniu. Ostatnim aktem uroczystości była odegrana wieczorem operetka Johanna Straussa „Baron Cygański” w inscenizacji Gärtnera, orkiestrą kierował nowy kapelmeister Josef Kollenberger.

      Wybudowany w stylu neobarokowym teatr od początku uważany był za jeden z najbardziej udanych budynków tego rodzaju na Śląsku. Choć zaliczano go do grupy teatrów małych (poniżej 800 osób, a mieścił 770 miejsc siedzących i stojących), wszystkie części wspólne (foyer, westybul, wejścia) były obliczone dla dwukrotnie większej ilości osób. Był urządzony ze smakiem, a jednocześnie nowocześnie. Nowy dyrektor zorganizował stały zespól teatralny, złożony z 26 kobiet i 15 mężczyzn, do tego chór z 12 pań i 10 panów. Reżyserem przedstawień teatralnych był Josef L. Friedrich, oper i operetek Fritz Oldat.

      Już wcześniej, 7 maja 1910 r. odbyło się ostatnie Walne Zebranie Cieszyńskiego Towarzystwa Budowy Teatru, na którym m.in. podjęto uchwałę o przekształceniu go w Cieszyńskie Towarzystwo Teatralne [Teschner Teather-Verein]. Na jego czele stał teraz Johann Struhal, którego słusznie, wraz z Franzem Barthą, uważano za głównych autorów przedsięwzięcia. Uczczono ich też specjalną tablicą wmurowaną w holu teatru, a jedna z uliczek w mieście została nazwana ulicą Barthy.

      Odtąd co tydzień na cieszyńskiej scenie odbywały się przedstawienia klasyków, oczywiście tylko i wyłącznie niemieckich, repertuar wzbogacały opery i operetki oraz inne spektakle lżejszego charakteru. Występy cieszyńskiego zespołu teatralnego urozmaicały popisy solistów zapraszanych na gościnne występy, głównie z Wiednia, ale i innych ośrodków kulturalnych monarchii i Europy. Paradoksalnie najlepszy okres cieszyński teatr przeżywał w niełatwych przecież latach I wojny światowej. Powodem był fakt, że począwszy od 12 listopada 1914 r. zjechał do miasta naczelny sztab armii austriackiej. Rezydowało wtedy w Cieszynie ok. 720 oficerów, którzy wieczorami przeważnie się nudzili i chętnie spędzali czas w teatrze.

      Okres prosperity skończył się dla cieszyńskiego teatru wkrótce, już po 1920 r., kiedy Niemcy stracili swoją dominującą pozycję w mieście. Co prawda nawet w okresie międzywojennym otrzymywali kilkaset złotych dotacji ze strony miasta, było to jednak niewiele wobec kosztów sięgających rocznie prawie 10 tysięcy złotych. Przede wszystkim teatr nie mógł liczyć na bezapelacyjną frekwencję publiczności, która w coraz większym stopniu dystansowała się od kultury niemieckiej. Z braku środków finansowych Cieszyńskie Towarzystwo Teatralne, na którego w okresie międzywojennym stał dyrektor Szpitala Śląskiego, znany chirurg dr Hermann Hinterstoisser, musiało rozpuścić własny zespół teatralny oraz orkiestrę. Zastępowały go niemieckie zespoły teatralne z Bielska i Mor. Ostrawy zapraszane co tydzień na występy, z operami i operetkami przyjeżdżał do Cieszyna zespół z Opawy. Od czasu do czasu udało się sprowadzić bardziej renomowane zespoły, np. w 1923 r. gościła w Cieszynie opera z Wrocławia z „Walkirią” Wagnera i „Czarodziejskim fletem” Mozarta. Przygrywała bezpłatnie orkiestra Cieszyńskiego Męskiego Towarzystwa Śpiewaczego. W latach 30. XX w. zaczęto też udostępniać scenę amatorskim zespołom polskim, a potem Towarzystwu Teatru Polskiego, na zasadzie najmu.

      Sytuacja taka trwała do wybuchu II wojny światowej. Po zajęciu Cieszyna przez Niemców teatr stał się własnością miasta, po przeprowadzeniu w latach 1940-41 remontu kapitalnego został uroczyście otwarty jako Teatr Miejski w Cieszynie [Städtische Bühne Teschen]. Miało to miejsce 21. września 1941 r., a pierwszą wystawianą sztuką była „Das Jahr 1000” Felixa Lützkendorfa. Reżyserował mianowany przez władze kierownikiem teatru Robert Ludwig (1894-1975), który nosił normalny na pruskim Śląsku, ale dziwny w Cieszynie, tytuł intendenta. Urodzony w Lipsku, aktor scen w Gotha i Lubece, traktował swoje zajęcie bardzo poważnie. Oprócz propagandowych spektakli, których oczekiwali od niego hitlerowscy mocodawcy, podstawą repertuaru uczynił „sieben guten Geistern unseres Hauses” czyli niemieckich klasyków Beethovena, Glucka, Goethego, Grillparzera, Mozarta, Schillera i Wagnera. Przykładem uroczystość w dniu 26 stycznia 1943 r., kiedy niemieckie władze teatru uroczyście świętowały rocznicę 150-lecia teatru w Cieszynie, przyjmując za jego początek dzień, kiedy w 1793 r. pierwszy raz wystawiono Schillera „Kabałę i miłość”. Z tej okazji intendent Robert Ludwig urządził nową inscenizację tej sztuki. Jednak już w 1945 r. niemiecka obsada i kierownictwo teatru opuścili miasto. Po II wojnie światowej teatr został przejęty przez polskie władze państwowe i jako Teatr im. Adama Mickiewicza działał jakiś czas samodzielnie, następnie został połączony z teatrem w Bielsku. Obecnie działa jako scena teatralna pod zarządem miasta Cieszyna.