Wieża Piastowska

W. Kuś

       Po przyłączeniu Śląska w końcu X w. do tworzącego się państwa polskiego, władcy piastowscy likwidują część starszych, zniszczonych jeszcze w IX w. najazdem władcy wielkomorawskiego Świętopełka II, grodów plemiennych (np. Międzyświeć k/ Skoczowa, Podobora – tzw. Stary Cieszyn), tworząc sieć nowych, mających służyć organizacji państwowej grodów kasztelańskich. Taką sytuację mamy także w Cieszynie, gdzie w 2. poł. X w. powstaje gród, co potwierdzają badania archeologiczne. W XI w., w trakcie zmagań o ziemie śląskie między Polską a Czechami, nastąpił podział dawnego terytorium plemienia Gołęszyców. Śląsk Cieszyński pozostał w granicach Polski, stając się obszarem granicznym. Gród cieszyński zaś, podniesiony do rangi kasztelanii stał się siedzibą wysoko postawionego w ówczesnej hierarchii władzy państwowej kasztelana, pełniąc tę rolę do czasu utworzenia księstwa cieszyńskiego w końcu XIII w., z czym z kolei wiąże się rozwój klasycznego zamku średniowiecznego.

       Zamek cieszyński należał wg systematyki średniowiecznej architektury obronnej do grupy zamków wieżowych. Zamki tego typu powstały w wyniku przekształceń struktury chronologicznie starszych grodów wczesnośredniowiecznych czy nieco młodszych grodów kasztelańskich. Wiele zamków powstawało też jednak od podstaw, na tzw. surowym korzeniu.

       Kwadratowy trzon wieży o wysokości 29,9 m składa się z czterech części: podziemnej, zagłębionej prawie 6 m poniżej obecnego poziomu terenu i boku 9,45 m, dolnej o wys. 10,4 m i boku szerokości 9,1 m, środkowej o wys. 15 m i szer. 8,5 m oraz górnej, najbardziej rozbudowanej, którą stanowi ponad 4 metrowej wysokości korona, wysunięta poza właściwy trzon wieży, wsparta na kamiennych belkach tzw. kroksztynach. W dolnej partii korony znajdują się otwory zwane machikułami, umożliwiające pionowe rażenie przeciwnika bez potrzeby wychylania się poza mur. Koronę muru wieńczy blankowanie – mur zębaty zwanym też krenelażem. W okresie pełnego średniowiecza całość konstrukcji kryta była wysokim dachem namiotowym, pozostawiając wolnym tylko ganek obronny obiegający od wewnątrz koronę muru, zaś naroża górnej części posiadały wykusze w formie okrągłych wieżyczek. Na narożach znajdowały się również 4 kamienne tarcze z wizerunkami orła piastowskiego, prawdopodobnie dzieło słynnego praskiego warsztatu Piotra Parlera.

       Wieża została zbudowana z łamanego piaskowca, pozyskiwanego z niedaleko położonego kamieniołomu w rejonie miejscowości Mistrzowice (obecnie Rep. Czeska). Cokół wieży, wykończenia naroży ścian oraz konstrukcję nośną korony wykonano z obrobionych ciosów kamiennych. Grubość licowanych obustronnie ścian wieży wynosi w dolnej partii 2,5 m., wyżej, w zależności od umiejscowienia kamiennych schodów, ściany ulegają zwężeniu do szerokości 1,5 m. Wnętrze wieży składa się z siedmiu kondygnacji, wydzielonych poziomami drewnianych stropów wspartych na belkach wpuszczonych w mur. Kondygnacje połączone były w części schodami drewnianymi w części kamiennymi. Schody kamienne powstały dzięki zwężaniu od wewnątrz ścian wieży. Zabieg ten nie tylko odciążał fundamenty, ale spowodował również powiększenie powierzchni użytkowej wnętrza w partii środkowej. Przykładowo, jeśli dolne poziomy posiadają wymiary średnio 4,3 x 4,3 m czyli ok. 17 m2 to poziomy piąty i szósty o bokach 5,7 x 5,4 m posiadają powierzchnię prawie 31 m2 każdy. Różnica ta znajdowała swe odbicie w przeznaczeniu poszczególnych pięter. Najniżej położona część, obecnie podziemna, mogła służyć jako rodzaj lochu, części dolne, mniejsze, jako pomieszczenia gospodarcze, środkowe jako mieszkalne, zaś górna jako obronna. Oświetlenie wnętrza zapewniały otwory okienne różnego kształtu i wielkości, jednakże wąskie, dostosowane do wymogów obronnych. Wydaje się, że zachowane do dziś okna tylko w części pochodzą z czasu budowy wieży. Na przestrzeni wieków różne wydarzenia odciskały swe piętno na jej wyglądzie. Do takich zdarzeń niewątpliwie należały pożary zamku, które miały miejsce między innymi w latach 1484, 1520, 1552, 1570 czy 1603. Ślady pożarów na murach wieży, jak i ślady napraw wspomina w austriackich zeszytach komisji konserwatorskiej dr P.P. Gabriel w roku 1869. Tam też zamieszczony jest jeden z nielicznych przekrójów architektoniczny obiektu. Niewątpliwie do największych zniszczeń doprowadził okres wojny trzydziestoletniej, kiedy to w 1647 r. wojska austriackie oblegały zamek piastowski, znajdujący się w rękach załogi szwedzkiej. Wynikiem tego były olbrzymie zniszczenia, które stały się przyczyną stopniowej ruinacji zamku. Wieża jako najwyższy obiekt była szczególnie narażona na ostrzał armatni. Na widokach powstałych po wspomnianym oblężeniu nie widzimy już wieżyczek narożnych oraz wysokiego dachu wieńczącego wieżę. Wydaje się, że nawet cała nadwieszona górna część mogła ulec poważnym zniszczeniom.

       Pozostaje nam do omówienia chyba najważniejszy problem mianowicie czas powstania i funcja wieży w systemie obronnym zamku. Przytoczone wcześniej wydarzenia historyczne, poparte przykładami innych, lepiej zachowanych i przebadanych obiektów jak np. grodów i zamków w Głogowie, Legnicy, Bolkowie, Będzinie, Niemczy czy Wleniu, pokazują, że wieże czworoboczne o charakterze mieszkalno - obronnym pojawiają się już w końcu XIII w., głównie jednak w wieku XIV, w okresie nasilenia budowy zamków średniowiecznych, które powstawały w rejonie Śląska jako kontynuacja systemów obronnych fazy grodowej (X-XIw.) oraz następnej fazy grodów kasztelańskich z kamiennymi obiektami obronnymi typu wieżowego (XII-XIII w.). Na Górze Zamkowej w Cieszynie z drugą fazą należy łączyć powstanie wieży cylindrycznej (wieża ostatecznej obrony) i niewykluczone, że także pierwszych fragmentów murowanego obwodu obronnego. Wydarzenia te powinny były mieć miejsce jeszcze przed właściwym wydzieleniem księstwa cieszyńskiego. Wydaje się, że książę cieszyński Mieszko I osiadł na stosunkowo dobrze już przygotowanym pod względem obronnym obiekcie cieszyńskim. Przygotowania te mógł czynić już kasztelan podlegający ojcu Mieszka I, Władysławowi. Pierwszą poważniejszą rozbudowę zamku rozpoczął zapewne już sam Mieszko I, a z większym rozmachem kontynuował jego syn Kazimierz I i wydaje się, że w pierwszej poł. XIV w. należy umieścić między innymi budowę wieży piastowskiej, której pierwotny wygląd mógł nieco odbiegać od obecnego wyglądu który, jako ostateczny nadał jej największy z cieszyńskich Piastów Przemysław I, znany z szerokich kontaktów, chociażby z dworem króla czeskiego Wacława IV i wieloma innymi, co odzwierciedlały wygląd i wielkość zamku. Takie elementy wieży jak wieżyczki narożne, wysoki dach czy inne, jak silnie rozbudowany system murów obronnych z basztami, otaczających także zamek dolny, najpewniej pojawiły się właśnie za panowania Przemysława I, będąc odwzorowaniem panujących wtedy trendów w architekturze zamków europejskich.

       Kończąc powyższe rozważania zastanówmy się jak praktycznie wykorzystywano wieżę? Wydaje się, że już w samej nazwie "mieszkalno-obronna" znajdujemy odpowiedź. Sprawa nie jest jednak tak jednoznaczna i prosta. Brak zdecydowanie większych badań archeologicznych pozostałości cieszyńskiego zamku, nie pozwala na pewne twierdzenie jaka faktycznie była zabudowa górnego zamku w czasach tworzenia jego podstaw. Do okresu tego nie dysponujemy materiałem ilustracyjnym, ani opisowym. Opieranie się na innych, lepiej zachowanych obiektach tego typu, nie wydaje się metodą wystarczającą, gdyż każdy zamek posiadał swoją specyfikę architektoniczną, opartą oczywiście na pewnych kanonach, ale wyznaczoną przede wszystkim przez ukształtowanie terenu, na którym powstał. Z tego głównie powodu nasze rozważania pozostają po części w sferze przypuszczeń. Jak więc na co dzień wykorzystywano wieżę? Obiekt służył głównie do obrony i obserwacji, z tego powodu tam też większość czasu mogła spędzać część straży zamkowej. Niewykluczone, że dowódca straży mógł nawet stale zamieszkiwać w większych pomieszczeniach wyższej części wieży. W okresach bezpośredniego zagrożenia przestronność pomieszczeń wyższych kondygnacji, dawała możliwość względnie wygodnego, choć raczej krótkotrwałego zamieszkiwania księciu, jego rodzinie i ważniejszym osobom z otoczenia. Najpewniej w pobliżu lub nawet bezpośrednio przy wieży znajdował się właściwy budynek mieszkalny władcy oraz inne pomieszczenia dla dworu. Nie wiemy czy była możliwość bezpiecznego opuszczenia wieży jakimś wyjściem podziemnym , o którym krążą różne informacje, a na które jak dotychczas nie natrafiono, czy też w razie pożaru wyjściem umieszczonym na wyższym poziomie, łączącym się z sąsiadującym budynkiem. Widzimy więc, że pozostaje wiele zagadnień, na których rozwiązanie przyjdzie jeszcze poczekać, a być może, że nie wszystkie poznamy do końca.