Kaplica zamkowa p.w. św. Mikołaja i św. Wacława

W. Kuś

       Rotunda cieszyńska należy do dość licznej grupy rotund prostych znanych z terenów Moraw, Czech, Słowacji, Węgier, Austrii, części Niemiec, płw. Bałkańskiego czy Hiszpanii. Najliczniej jednak ten typ budowli sakralnych znany jest z obszaru Moraw, Czech, Słowacji i Węgier. Nieco gorzej sytuacja wygląda w Polsce co spowodowane jest nie tylko mniejszą ilością znanych nam rotund, ale również gorszym stanem ich zachowania (często w postaci słabo czytelnych pozostałości fundamentów kamiennych, występujących pod nowszymi kościołami i odkrywanych dopiero w trakcie prac archeologicznych).

       Prócz rotundy cieszyńskiej znamy dzisiaj jedenaście tego typu świątyń centralnych w formie rotund prostych, zachowanych na ziemiach polskich. Zaznaczyć jednak trzeba, że większość z nich zachowana jest w formie kamiennych pozostałości części konstrukcji lub tylko w partiach fundamentowych. Są to następujące budowle: św. Benedykta na Krzemionkach w Krakowie, dwa obiekty na Wawelu, w Wiślicy, dwie w Przemyślu na wzgórzu zamkowym oraz pod prezbiterium katedry, w Płocku, w Strzelinie, w Grzegorzewicach- p.w. św. Jana Chrzciciela, w Stroni na Dolnym Śląsku oraz w Łęknie- odkryta w ostatnich latach w Wielkopolsce.

       Nim przystąpimy do szerszego omówienia rotundy cieszyńskiej zastanówmy się jeszcze nad pochodzeniem tej formy kościoła. Słuszne jest twierdzenie, że forma ta rozprzestrzeniała się wraz z chrystianizacją Europy, ale czy wzorcem były obiekty centralnego budownictwa imperium rzymskiego jak np. martyria i memorie, przystosowane do sprawowania liturgii przez pierwszych chrześcijan, czy też genezy należy szukać na obszarach Bizancjum czy Ziemi Świętej, jak tego chcieli niektórzy badacze. Rozbieżności te stały się przedmiotem licznych dyskusji i polemik. Kolejnym problemem było to jakimi drogami owe przystosowane dla potrzeb chrześcijaństwa antyczne wzorce architektoniczne trafiały na teren środkowoeuropejski- czy poprzez obszary Europy karolińskiej i ottońskiej, czy też dzięki misjom śś. Cyryla i Metodego bezpośrednio na obszar Państawa Wielkomorawskiego, a następnie, Czech, Słowacji, Węgier, Polski. W ostatnich latach przyjmuje się, że rotundy proste na obszarach słowiańskich nie są odwzorowaniem zachodnioeuropejskich kaplic przypałacowych, czy też kościołów bałkańskich, a stanowią własną formę, wypracowaną w wyniku nakładania się różnorodnych inspiracji sprowadzonych do prostych budowli znanych z Moraw, Czech, Słowacji czy Polski. Do grupy tej należy, jak już wcześniej wspomniano, również rotunda cieszyńska.

       Rotunda cieszyńska należy obok obiektu w Stroni, do najlepiej zachowanych tego typu budowli w Polsce. Wzniesiona została w obrębie wczesnośredniowiecznego grodu kasztelańskiego na Górze Zamkowej, którego początki sięgają X w., w 1. poł. wieku XI. Wskazuje to, że mogła ona zostać wzniesiona w okresie do 1025 r., kiedy to Bolesław Chrobry krótko panował nad ziemiami czeskimi i niewykluczone, że w grodzie cieszyńskim utworzył silny ośrodek władzy administrującej w jego imieniu tym pogranicznym terenem, lub też w 2 ćwierci XI w. kiedy teren Śląska Cieszyńskiego znalazł się pod władaniem władcy czeskiego Brzetysława.

       Rotunda cieszyńska jest budowlą orientowaną, składającą się z okrągłej nawy o średnicy wewnętrznej 6,4 m i zewnętrznej 9,3 m oraz wyodrębnionej na rzucie półkola o średnicy 1,4 m absydy, usytuowanej od strony wschodniej. Mury rotundy wzniesione z ciosów wapiennych tworzą lico wewnętrzne i zewnętrzne. Przestrzeń między licami wypełniona została kamieniem łamanym i gruzem kamiennym, związanych zaprawą wapienną. Grubość muru nawy oraz absydy wynosi 1,25 m, prócz odcinka północnego, gdzie mur poszerzono o 0,25 m, co służyło umieszczeniu we wnętrzu muru schodów, prowadzących z nawy na rodzaj wspartego na kolumnach i półkolumnach balkonu zwanego emporą, znajdującą się od strony zachodniej. Wykonana we wnętrzu nawy empora stanowi o odmienności rotundy cieszyńskiej w stosunku do większości znanych w Polsce rotund. Po stronie południowej empory w ścianie nawy, znajduje się nisza po otworze drzwiowym, z ościerzami wykonanymi ze starannie obrobionych kamieni. Istnienie owej pozostałości po drzwiach wychodzących bezpośrednio na emporę, może świadczyć o połączeniu rotundy, służącej jako kaplica zarządcy grodu z palatium, będącym siedzibą reprezentacyjno- mieszkalną. Jak dotychczas śladów owego palatium na Górze Zamkowej nie odkryto, ale wydaje się że jest to tylko kwestia związana z podjęciem odpowiednich badań archeologicznych. Konstrukcja ścian nawy zamknięto sklepieniem, przykrytym stożkowym dachem gontowym. Podobnie wykonane zostało zadaszenie absydy. Wysokość ścian nawy do nasady dachu wynosi 11,3 m, zaś absydy 6,8 m. Całkowita wysokość budowli wynosi ok. 15 m. Do wnętrza rotundy prowadziło wejście usytuowane od strony zachodniej, zaś światło dzienne wpadało przez szczelinowe otwory okienne, umieszczone ¾ wysokości ściany. O wyposażeniu rotundy niewiele da się powiedzieć. Było ono pewnie zbliżone do typowego w owym czasie wyposażenia świątyń i składało się z ołtarza, klęczników czy ław, sprzętu liturgicznego oraz świec woskowych. Można sądzić, że w początkowym okresie istnienia w ołtarzu znajdowała się figura lub też obraz św. Mikołaja, pierwszego patrona świątyni, a dopiero kilka wieków, w roku 1495, umieszczono w świątyni ołtarz poświęcony św. Wacławowi.

       Kilkaset następnych lat mimo różnych kataklizmów niszczących zamek książęcy większym lub mniejszym stopniu, nie wpłynęło negatywnie na architekturę samej rotundy. Jeszcze w roku 1722, czy w roku 1755 wzmiankuje się kaplicę, stwierdzając że „jest stara, nakryta kopułą i dwa razy w roku, w dniach św. Wacława i św. Mikołaja odbywają się w niej nabożeństwa.”

       Dopiero na początku XIX w. w wyniku drugiej, całkowitej przebudowy Góry Zamkowej, romańskie mury świątyni otoczono nowym murem, przepruto nowe okna, nałożono nowy, blaszany hełm oraz podniesiono poziom wnętrza nawy i poziom terenu na zewnątrz obiektu. Romańska kaplica otrzymała nowy, klasycystyczny wygląd!. Stan taki utrzymał się do roku 1941. Podjęte w tym roku badania archeologiczne, prowadzone przez niemieckiego badacza G. Raschke, wskazały na romański charakter budowli. Jednakże dopiero przeprowadzone na szeroką skalę, w końcu lat 40. i w latach 50. prace archeologiczne pod kierunkiem A. Kietlińskiej oraz architektoniczne i konserwatorskie prowadzone przez konserwatorów pod kierunkiem Z. Gawlika, przywróciły rotundzie cieszyńskiej jej pierwotny, romański wygląd. Obecnie w odrestaurowanym obiekcie odbywają się koncerty muzyki kameralnej, a corocznie, 6 grudnia w dzień św. Mikołaja, odprawiane jest nabożeństwo roratnie. Rotunda w ciągu całego roku udostępniona jest do zwiedzania.