Ścieżka dydaktyczna w Lasku Miejskim

Ścieżka przyrodnicza rozpoczyna się u zbiegu kilku ulic: Sienkiewicza, Ogrodowej, Kraszewskiego i Miarki. Wejście na teren rezerwatu przyrody „Lasek Miejski nad Puńcówką'' znajduje się obok posesji Domu Dziecka przy ul. Kraszewskiego (budynek powstał w 1898 r). Przed wejściem na teren rezerwatu warto zwrócić uwagę na piękny i okazały buk zwyczajny w odmianie purpurowolistnej Fagus silvatica 'Atropurpurea' , rosnący na terenie ogrodu Domu Dziecka, w narożniku ogrodzenia od strony ul. Kraszewskiego. Drzewo to ma ok. 15 m wysokości i ładnie wykształconą, symetryczną koronę. Charakterystyczną cechą tej odmiany buka jest barwa liści: ciemnopurpurowa lub ciemnoczerwona. Drzewo to ma nieco słabiej wybarwione liście, co może sugerować, że wyrosło z nasiona - intensywna barwa liści jest charakterystyczna przede wszystkim dla okazów rozmnażanych wegetatywnie. Okazały buk w ogrodzie Domu Dziecka został w 1993 r. uznany za pomnik przyrody i objęty ochroną. Miał wówczas 259 cm obwodu, jego wiek jest szacowany na około 100 lat.

      Naprzeciw buka, na rogu ul. Kraszewskiego i ul. Ogrodowej, rośnie drzewo rzadko spotykane w Polsce - iglicznia trójcierniowa Gleditschia triacanthos [zd.1], pochodząca z Ameryki Pomocnej (w Cieszynie iglicznie możemy także obejrzeć na skwerze przed frontem budynku Teatru im. A. Mickiewicza). Drzewo to ma drobne pierzastozłożone liście, długie (do 8 cm) czerwonobrunatne ciemię i gęste kwiatostany w kształcie grona. Bardzo dekoracyjne są owoce - długie nawet do 40 cm, sierpowato powyginane, brunatne strąki.

      O tym, że wchodzimy na teren objęty ochroną przyrody informuje nas oficjalna czerwona tabliczka - „Rezerwat przyrody prawem chroniony''. Rezerwat został utworzony w 1961 r. dla zachowania i ochrony populacji cieszynianki wiosennej Hacquetia epipactis [zd.2], rosnącej w lesie gradowym, zajmując 6,96 ha powierzchni (Zarządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego - Monitor Polski Nr 87 z 1961 r. poz. 371).

      Początek ścieżki to krótka alejka, biegnącą wzdłuż ogrodzenia Domu Dziecka, obsadzona z jednej strony bukami Fagus silvatica, a z drugiej kasztanowcami zwyczajnymi Aesculus hippocastanum. Buki, mimo że należą do rodzimych gatunków drzew, do Lasku Miejskiego nad Puńcówką zostały wprowadzone sztucznie, nasadzone. Mają bardzo charakterystyczną srebrzyste - szarą, gładką korę i ciemnozielone całobrzegie liście o eliptycznym kształcie . Młode liście są gęsto, jedwabiście owłosione, starsze - mają włoski tylko na spodniej stronie, na nerwach. Większość buków, które w rezerwacie występują prawie wyłącznie w części położonej najbliżej centrum miasta, to okazy raczej niewielkich rozmiarów.

      Kasztanowiec jest dla naszej flory gatunkiem obcym. Naturalnie występuje na Półwyspie Bałkańskim i został rozpowszechniony w Europie jako drzewo ozdobne w XVI w. W Polsce sadzony od XVII w., jest obecnie jednym z najpowszechniej spotykanych drzew parkowych. Wszystkim znane są okazałe białe kwiatostany, których początek kwitnienia (V – VII) ma przypominać maturzystom o zbliżającym się egzaminie dojrzałości, duże, palczasto złożone liście oraz nasiona, czyli chętnie przez dzieci zbierane kasztany. Dawniej kasztany były w Turcji stosowane jako środek leczniczy przeciw dychawicy i kaszlowi u koni - stąd łacińska nazwa gatunkowa hippocastanum, oznaczająca „koński kaszel''. Nasiona kasztanowca zawierają znaczące ilości (do 25%) saponin, dlatego też bywają wykorzystywane w niewielkim stopniu w przemyśle kosmetycznym (m.in. do produkcji kremów do golenia i środków piorących) i farmaceutycznym (zastosowanie w lekach wykrztuśnych). Kasztany stanowią także karmę dla zwierzyny leśnej, wykładaną w okresie zimy przez koła łowieckie.

[2]

      Alejka doprowadza nas do pomnika Mieszka I. Znajdujemy się w części rezerwatu, która pierwotnie była parkiem. Założenie parkowe powstało na początku XX w., jako otoczenie pomnika Franciszka Józefa - cesarza Austro-Węgier. Pomnik ten został odsłonięty w 1908 r. z okazji 60-lecia panowania cesarza. W 1933 r. posąg Franciszka Józefa został zastąpiony odlaną w brązie statuą cieszyńskiego księcia Mieszka I. Więcej informacji o dziejach tego terenu można znaleźć w opracowaniu przygotowanym na potrzeby katalogu parków zabytkowych województwa bielskiego.

      Pomnik znajduje się na szczycie dość stromej skarpy, pod którą przebiega ul. 3-go Maja. Stojąc na brzegu skarpy widzimy w przedłużeniu ulicy 3-go Maja most Wolności na rzece Olzie. Po prawej i lewej stronie ulicy, przed mostem, znajdują się zabudowania zakładu przemysłowego Maszyny Elektryczne „Celma'' S.A.

      Teren wokół pomnika powstał jako założenie parkowe, jednak dziś trudno odczytać dawny układ kompozycyjny. Z okresu pierwotnego założenia pozostał układ ścieżek przecinających skarpę i schodzących do ul. 3-go Maja oraz kamienne schody prowadzące do ścieżki biegnącej nad Młynówką, wzdłuż zachodniej granicy rezerwatu.

      W drzewostanie tego fragmentu Lasku Miejskiego dominuje jesion wyniosły Fraxinus excelsior [zd.3]; liczny jest kasztanowiec, klon zwyczajny Acer platanoides , klon jawor Acer pseudoplatanus [zd.4] i lipa drobnolistna Tilia cordata [zd.5]. Można także odnaleźć pojedyncze okazy sosny zwyczajnej Pinus silvestris z dwoma krótkimi, sztywnymi igłami wyrastającymi z krótkopędów i sosny wejmutki Pinus strobus, o igłach długich, wiotkich, rosnących po 5 na każdym krótkopędzie. Jednak okazy obu gatunków sosny rosnące w rejonie pomnika są bardzo rachityczne, o słabo rozwiniętych koronach, co świadczy o niesprzyjających warunkach wzrostu dla tych gatunków drzew i ich niewłaściwym nasadzeniu w tym miejscu. W drzewostanie możemy także rozpoznać dęby szypułkowe Quercus robur i nieliczne okazy modrzewia europejskiego Larix decidua, które jako jedyne spośród naszych rodzimych drzew iglastych zrzucają liście - igły na zimę. W drzewostanie porastającym skarpę, po prawej stronie pomnika (patrząc w stronę ul. 3-go Maja) można także wyróżnić pojedyncze okazy olszy czarnej Alnus glutinosa , wierzby białej Salix alba oraz robini białej (robinia akacjowa, grochodrzew) Robinia pseudacacia . Drzewo to ma delikatne, pierzaste liście i białe, zwisające w gronach kwiaty (V-VI). Jest to gatunek obcy w naszej florze, sprowadzony z początkiem XVII wieku z Ameryki Północnej, dziś dobrze zadomowiony i łatwo rozmnażający się (głównie wegetatywnie z odrostów korzeniowych). Drzewo to jest szczególnie cenione przez pszczelarzy; chętnie bywa także sadzone w miejscach zdegradowanych (np. na hałdach, wysypiskach), gdyż ścisła symbioza (współżycie) z bakteriami glebowymi umożliwia wzrost robinii na glebach jałowych. Dzięki płaskiemu i rozległemu systemowi korzeniowemu robinie sadzone bywają również na zboczach, gdyż powstrzymują erozję gleby.

       Z tym gatunkiem wiążą się częste nieporozumienia co do jego polskiej nazwy. Powszechnie grochodrzew bywa nazywany „akacją'', chociaż nie ma nic wspólnego z akacjami rosnącymi np. na afrykańskiej sawannie. Botaniczna, oficjalna nazwa – robinia biała lub robinia akacjowa - jest zupełnie nieznana i praktycznie nie stosowana poza gronem naukowców lub osób zawodowo związanych z botaniką i naukami pokrewnymi. 

      Wśród krzewów w tej części rezerwatu dominuje bez czarny Sambucus nigra, można także zauważyć ligustr pospolity Ligustrum vulgare - popularny krzew żywopłotowy o ciemnozielonych, często zimozielonych (czyli nieopadających w okresie zimy) liściach. Nieliczne są okazy głogu, głównie głogu jednoszyjkowego Crataegus monogyna [zd.6] o dekoracyjnych, czerwonych owocach, będących ulubionym pokarmem wielu ptaków. Można także rozpoznać śnieguliczkę białą Symphoricarpos albus. Gatunek ten, bardzo znany i powszechnie sadzony w parkach, pochodzi z Ameryki Północnej, jest dobrze zadomowiony i łatwo dziczejący. Jest to gatunek miododajny. Znane są wszystkim owoce śnieguliczki - białe, duże (do l cm średnicy) jagody, którymi lubią się zabawiać dzieci, gdyż rozdeptane lub zgniecione w palcach pękają z charakterystycznym odgłosem. Warto także zwrócić uwagę na jaśminowca wonnego Philadelphus coronarius. To również gatunek nierodzimy, występujący w sposób naturalny od Włoch po Kaukaz. Od starożytności jest uprawiany i sadzony dla pięknie i intensywnie pachnących, kremowych kwiatów.

      Tak duża różnorodność gatunków drzew i krzewów, w tym szeregu gatunków obcych, rosnących na niewielkim obszarze jest potwierdzeniem, że ten fragment rezerwatu nad Puńcówką jest pozostałością po dawnym nasadzeniu parkowym, obecnie zaniedbanym i ulegającym powoli „dziczeniu'' - kolonizacji tego pierwotnie nieleśnego terenu przez gatunki typowo leśne.

      Runo jest raczej skąpe i mało interesujące pod względem botanicznym. Warto jednak zwrócić uwagę na skarpę pod pomnikiem, gdyż jest to teren częściowo porośnięty przez roślinność łąkową z dużym udziałem roślin leśnych, które zaczynają powoli dominować na skarpie. Wśród roślin na pewno zwrócą na siebie uwagę znane i popularne stokrotki Bellis perennis, kwitnące od marca do listopada, z liśćmi zebranymi w płasko przylegającą do ziemi „różyczkę'', co jest przystosowaniem tego gatunku do przetrwania w miejscach wypasanych lub koszonych. Innym gatunkiem rosnącym na skarpie jest jaskier rozłogowy Ranunculus repens, tworząc rozłogi - pędy nadziemne, służące do rozprzestrzeniania się rośliny (jest to jeden ze sposobów rozmnażania wegetatywnego). Podobne rozłogi wytwarza dąbrówka rozłogowa Ajuga reptans [zd.7], niewysoka (do 30 cm) roślina, o liściach dolnych karbowanych i zebranych w różyczkę, liściach łodygowych bezogonkowych siedzących i niebieskawych kwiatach rosnących w górnej części łodygi w niby - okółkach. Na uwagę zasługuje także rzeżucha łąkowa Cardamine pratensis o kwiatach białych lub liliowych (IV-VI). Roślina ta jest gatunkiem wskaźnikowym - rośnie wyłącznie w miejscach wilgotnych, a jej występowanie wskazuje na wysoki poziom wód gruntowych. Rzeżucha jest także rośliną leczniczą, zawiera glikozydy gorczyczne, a młode liście mogą być zjadane jak sałata.

[3]

      Spod pomnika możemy rozpocząć zwiedzanie rezerwatu korzystając z dwóch ścieżek - schodząc kamiennymi schodami w dół stoku, a później wzdłuż Młynówki tzw. dolną ścieżką, lub ścieżką górną, biegnącą wzdłuż wschodniej granicy rezerwatu. Proponujemy wybrać tę drugą możliwość i wyruszyć ścieżką prowadzącą wzdłuż ogrodzenia posesji Domu Dziecka, a następnie wzdłuż przylegającej do niej posesji Urzędu Celnego. Po prawej stronie, na początkowo dość stromym, a potem łagodniejszym zboczu, rośnie już w miarę typowy las, który bez wyraźnej granicy łączy się z dawnym założeniem parkowym wokół pomnika Mieszka I. Za budynkiem Urzędu Celnego, po lewej stronie ścieżki, znajduje się niewielki fragment rezerwatu przylegający bezpośrednio do ul. Kraszewskiego. W drzewostanie dominującą rolę jeszcze do niedawna odgrywały wiązy - głównie wiąz górski Ulmus glabra oraz wiąz polny Ulmus minor. Oba gatunki mają niesymetryczne u nasady ogonka liście. Ich owocem jest skrzydlak - drobny orzeszek otoczony „płaszczem'' tkanki, działającym jak skrzydło i ułatwiającym rozprzestrzenianie się nasion. Niestety wiązy w rezerwacie zamierają, a przyczyną tego niekorzystnego zjawiska jest rozpowszechniona choroba, tzw. naczyniowa (holenderska) choroba wiązów, powodowana przez grzyb Ceratocystis ulmi (= Ophiostoma novo), roznoszony przez dwa gatunki korników. Choroba ta jest obecnie nieuleczalna i w szybkim tempie prowadzi do obumarcia zarażonego drzewa (strzępki grzyba zatykają naczynia uniemożliwiając transport wody z solami mineralnymi). Zarażone drzewo należy jak najszybciej wyciąć, a korę wraz z gałęziami spalić poza terenem, na którym rosną inne wiązy. W 2003 r. na terenie rezerwatu w wyniku porażenia grafiozą zamarło ponad 100 wiązów, w tym drzewa dorodne i okazałe, o wymiarach pomnikowych. 

[4]

      Po prawej stronie ścieżki drzewostan tworzą głównie jesiony. Podszyt miejscami jest bardzo gęsty i tworzy go głównie bez czarny. Bez ma duże, nawet do 20 cm średnicy, baldachowate kwiatostany (VI - VII), zbudowane z drobnych białych lub kremowych kwiatów o silnym, mdłym zapachu. Bez czarny bywa zwany także bzem lekarskim, gdyż napar z suszonych kwiatów stosuje się jako środek napotny i do płukania gardła. Owoce - czarne pestkowce (zbudowane podobnie jak owoce czereśni) - używane bywają w produkcji wina dla poprawy efektów zapachowych i uzyskania lepszego zabarwienia napoju, sporządza się z nich także soki i konfitury. Bez preferuje gleby żyzne, zasobne w związki azotowe i wapń. Jest to gatunek szybko rozprzestrzeniający się i trudny do zwalczenia - wycinany systematycznie odbija z korzeni. W warstwie krzewów można także dostrzec porzeczkę czerwoną Ribes rubrum i porzeczkę agrest Ribes uva-crispa (= Ribes grossularia - ryc. ). Porzeczka czerwona jest gatunkiem bezbronnym (pozbawionym kolców), o czerwonych, kwaskowatych owocach. Agrest natomiast ma na pędach kolce różnej wielkości; owoce są zielonkawe i owłosione. Oba te gatunki to nasze rodzime krzewy, z których wyhodowano różne odmiany ogrodowe. Trudno jednoznacznie stwierdzić, czy agrest i porzeczka występują w Lasku na stanowiskach naturalnych, czy są to „ogrodowi uciekinierzy'' - zdziczałe rośliny, które rosły początkowo w ogrodach, a później jako owoce lub fragmenty pędów, dostały się w obręb rezerwatu i znalazły tu zbliżone do naturalnych warunki rozwoju. Ta druga interpretacja wydaje się być jednak bardziej prawdopodobna.

      W runie wczesną wiosną zakwita jako jeden z pierwszych zawilec gajowy Anemone nemorosa [zd.8], o białych kwiatach (III - IV) i trzech dłoniastodzielnych liściach. Z reguły zawilce rosną w dużych grupach, tworząc rozległe łany. Jest to tzw. roślina pyłkowa, gdyż wytwarza duże ilości pyłku będącego ważnym źródłem pokarmu dla zapylających ją owadów. Nasiona (drobne orzeszki) posiadają wyrostki zwane elajosomami i zawierające białka i tłuszcze. Są one chętnie zjadane przez mrówki, które rozsiewają przy okazji nasiona zawilców (jest to zjawisko myrmekochorii). Również wczesną wiosna, wówczas kiedy liście drzew i krzewów nie są jeszcze rozwinięte, a dno lasu jest dobrze oświetlone przez promienie słoneczne, kwitnie ziarnopłon wiosenny Ranunculus ficaria (= Ficaria verna ), o żółtych płatkach korony (III - V). Łodyga ziarnopłonu płozy się i ma zdolność zakorzeniania się korzeniami wyrastającymi w węzłach. Ziarnopłon tworzy gęste skupiska; ma błyszczące liście o sercowatym kształcie; w kątach dolnych liści mogą tworzyć się rozmnóżki - niewielkie, białawe bulwki służące do rozmnażania wegetatywnego. Dawniej ziarnopłon był rośliną jadalną i leczniczą - m.in. z uwagi na dużą zawartość witaminy C w młodych liściach używano ją do leczenia szkorbutu.

      Nieco później pojawiają się ciasno owinięte liśćmi, początkowo wyglądające jak groty włóczni wyrastające z ziemi, pędy kokoryczki wielokwiatowej Polygonatum multiflorum. W pełnej okazałości są to łukowato wygięte łodygi, dwustronnie ulistnione eliptycznymi liśćmi. Z kątów liści, na długich szypułkach, zwisają od dołu białe, dzwonkowate kwiaty (IV - VI). Ich kształt sprawia, że mogą być zapylane prawie wyłącznie przez trzmiele o długich języczkach (typ narządu gębowego).

      Również wczesną wiosną w dużych skupieniach rozwija się czosnek niedźwiedzi Allium ursinum . Jest to roślina o długich, lancetowatych liściach i baldachowatych kwiatostanach z białymi kwiatami (IV - VI). W tej części rezerwatu czosnek niedźwiedzi nie tworzy szczególnie dużych skupisk, mimo to można wyczuć w jego pobliżu intensywny zapach czosnku. Roślina ta zawiera duże ilości olejków eterycznych i witaminy C i ma szerokie zastosowanie w ziołolecznictwie. Zwykle rośnie w miejscach wilgotnych i bywa uznawana za roślinę wskaźnikową - jej występowanie wskazuje na wysoki poziom wód gruntowych. W maju, kiedy rośliny wczesnowiosenne kończą okres kwitnienia, a liście drzew i krzewów cieszą nasze oczy świeżą zielenią, rozpoczynają kwitnienie inne rośliny, m.in. jaskier kosmaty Ranunculus lanuginosus, o żółtych kwiatach (V - VI). Jest to gatunek zasiedlający praktycznie cały rezerwat. Swą nazwę zawdzięcza gęsto owłosionym liściom i łodydze. Jest rośliną trującą. Również na terenie całego rezerwatu, choć mniej licznie, rośnie czosnaczek pospolity Alliaria officinalis [zd.9] o białych, szczytowych kwiatach (V - VI) i sercowatych liściach. Podobnie jak czosnek niedźwiedzi i ta roślina pachnie czosnkiem - wystarczy tylko nieco potrzeć liście. Powszechnie na terenie rezerwatu występuje kuklik pospolity Geum urbanum , o złotawożółtych, niepozornych kwiatach (V - IX). Roślina ta preferuje gleby wilgotne i zasobne w azot. Kłącza kuklika, zawierające olejek eteryczny o zapachu goździków, były niegdyś wykorzystywane jako namiastka tej przyprawy. Kuklik ma zastosowanie w ziołolecznictwie, m.in. w chorobach układu pokarmowego i wątroby. Częsty na terenie całego rezerwatu jest podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria . Tworzy on duże baldachy drobnych białych kwiatów (V - IX). Podagrycznik jest uporczywym chwastem ogrodowym. Dawniej stosowany był przy leczeniu podagry i chorób reumatycznych, stąd też jego nazwa gatunkowa (polska i łacińska).

      Wszystkie wyżej wymienione rośliny to gatunki typowo leśne, w lasach znajdujące optymalne warunki wzrostu, chociaż spotykane również w innych zbiorowiskach (np. podagrycznik na łąkach i w ogrodach). W tej części rezerwatu od wiosny do września runo zdominowane jest przez duże, dorastające do ok. 100 cm wysokości rośliny, o białych baldachach kwiatostanów, pierzastych liściach i owocach mających kształt zbliżony do kminku. Tak wyglądają trzy bardzo podobne do siebie gatunki - trybula leśna Anthriscus sylvestris, świerząbek gajowy Chaerophyllum temulentum i świerząbek orzęsiony Chaerophyllum hirsutum . Wszystkie mają szeroki zakres występowania - można je spotkać w lasach, na łąkach, w ogrodach, na glebach raczej wilgotnych i zasobnych w azot. W Lasku nad Puńcówką tylko w tej części tworzą gęste skupienia - łany i mają największy wpływ na wygląd runa leśnego. Od tego miejsca będzie nam także towarzyszył bluszcz pospolity Hedera helix [zd.10]. Gatunek ten podlega całkowitej ochronie prawnej. Bluszcz zwykle tworzy kobierce gęsto porastające glebę i tylko gdzieniegdzie można zobaczyć, że jest to jedna z naszych lian (pnączy), która przy pomocy pędów i chwytliwych korzeni wspina się na pnie drzew. Bluszcz kwitnie jesienią (IX - XI), owoce – czarne jagody - dojrzewają dopiero wiosną (III - IV). Na terenie rezerwatu nad Puńcówką nie zauważono dotąd kwitnących okazów bluszczu. W Cieszynie kwitnące okazy można zobaczyć m.in. na Górze Zamkowej, cmentarzu komunalnym i cmentarzu żydowskim.

      Innym gatunkiem podlegającym ochronie prawnej (częściowej) jest kopytnik pospolity Asarum europaeum [zd.11], roślina bardzo pospolita, o skórzastych zimozielonych liściach. Jego purpurowo-zielone kwiaty (III - V) mają kształt dzwonka, są ukryte pod liśćmi i zapachem zepsutego mięsa przyciągają zapylające je owady (muchówki).

[5]

      Po ok. 200 metrach ścieżka dochodzi do niewielkiego placyku z ławkami - pozostałości po próbie nadania laskowi miejskiemu charakteru bardziej parkowego. Z placyku kolejne kamienne schody prowadzą do ścieżki dolnej nad Młynówką.

      Placyk stosunkowo rzadko odwiedzany, powoli zarasta roślinnością charakterystyczną dla miejsc wydeptywanych. Rosną tu babki: zwyczajna Plantago maior i lancetowata Plantago lanceolata [zd.12]. Są to powszechnie występujące rośliny synantropijne, towarzyszące człowiekowi, rosnące w miejscach, w których człowiek zniszczył naturalną szatę roślinną. Babki to gatunki kosmopolityczne, mające szeroki zasięg i zakres występowania; traktowane są jako chwasty ruderalne, czyli występujące na tzw. przychaciach, przydrożach, miejscach powstałych i utrzymujących się dzięki działalności (świadomej lub nieświadomej) człowieka. Liście obu gatunków babek zawierają substancje śluzowe i garbniki, a roztarte były dawniej stosowane jako okłady przy leczeniu stłuczeń i ran. Podobne miejsca zasiedla także głowienka pospolita Prunella vulgaris o niebiesko fioletowych kwiatostanach w kształcie kłosa (VI - IX). Ta niewielka roślina tworzy rozłogi; nasiona rozsiewane są samoczynnie, dzięki mechanizmowi uruchomianemu kroplami deszczu. Niezwykle odporna na zmiany środowiska i rosnąca praktycznie wszędzie w miejscach dobrze oświetlonych jest wiechlina roczna Poa annua . Ta niewielka trawa (o wysokości 2-30 cm) rośnie w luźnych kępkach, często tworząc duże darnie. Obok wyżej wymienionych gatunków wzdłuż ścieżek w rezerwacie będą nam towarzyszyć inne pospolite gatunki. Do nich należy m.in.: gwiazdnica pospolita Stellaria media , typowa roślina kosmopolityczna, o szerokim zasięgu występowania i możliwościach wzrostu w różnych siedliskach. Jest to roślina o drobnych białych kwiatach, kwitnących praktycznie cały rok. Wszystkim jest doskonale znany mniszek pospolity Taraxacum officinale, zwany mleczem (z uwagi na zawartość soku mlecznego). Nasiona mniszka są przystosowane do rozsiewania przez wiatr (anemochoria) - delikatny puch tworzy rodzaj „spadochronu'' i wystarczy nawet lekki podmuch wiatru, by owocostan, czyli dmuchawiec, rozpadł się, a nasiona pofrunęły na znaczną odległość. Na placyku i wzdłuż ścieżek można także zauważyć szczawik żółty Oxalis stricta, o drobnych jasnożółtych kwiatach (VI - IX), czerwonawo nabiegłych łodygach i podobnych do koniczyny liściach. Jest to gatunek zawleczony z Ameryki Północnej, występujący głównie w ogrodach i mogący rosnąć np. w... szczelinach kamiennych murów. Z placyku wyruszamy dalej górną ścieżką, prowadzącą wzdłuż posesji Zespołu Szkół Rolniczo-Technicznych (czyli popularnego „rolniczoka'').

      Od końca XIX wieku w budynkach obecnej szkoły mieściły się koszary wojsk austriackich; po I wojnie światowej budynki zostały przeznaczone na cele oświatowe. Od 1922 r. miała tu swą siedzibę Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego, która w 1950 r. została przeniesiona do Olsztyna (obecnie jest to Akademia Rolnicza).

[6]

      Warto zwrócić uwagę na bardzo regularny układ drzew w drzewostanie - dominujące jesiony rosną w równych odległościach od siebie . Jest to najbardziej wyraźny dowód, że w przypadku niektórych partii rezerwatu mamy do czynienia z lasem nasadzonym, utworzonym ręką człowieka.

      Runo tego fragmentu lasu ma charakter runa zrębów, miejsc zaburzonych lub zdewastowanych. W runie miejscami dominuje jeżyna popielica Rubus caesius. Jest to roślina bardzo agresywna, aktywnie i szybko zajmująca nowe tereny i zagłuszająca inne rośliny, rosnąca w imponującym jak na roślinę tempie - około pięciu centymetrów dziennie. Jeżyna ma niepozorne białe kwiaty (V - IX); owoce są popielato oszronione i złożone z dużych lecz nielicznych pestkowców. Zdecydowanie rzadziej występuje w rezerwacie malina właściwa Rubus idaeus o czerwonych, wonnych owocach i pędach wzniesionych, niepłożących się. W podszyciu - miejscami bardzo gęstym i zwartym - nadal dominuje bez czarny, pojawiają się także inne gatunki krzewów. Obok głogu jednoszyjkowego można odnaleźć głóg dwuszyjkowy Crataegus laevigata oraz nieliczne okazy: trzmieliny zwyczajnej Euonymus europaeus o zielonych młodych gałązkach, niepozornych kwiatach (V - VI) i atrakcyjnie wyglądających owocach (dojrzewają od IX/X) - torebki o kształcie biretu są w kolorze różowo- lub karminowoczerwonym, nasiona natomiast mają pomarańczowe osnówki (uwaga - owoce są trujące); podlegającej ochronie prawnej kruszyny pospolitej Frangula alnus , o czarnych jagodach z trującymi nasionami i korą o właściwościach przeczyszczających; derenia świdwy Cornus sanguinea - w podszyciu występuje już od pomnika - o młodych gałązkach czerwonawych, starszych - oliwkowobrunatnych i białych kwiatach zebranych w dość duże (do 7 cm średnicy) baldachogrona (V - VI). Można także spotkać krzewy leszczyny pospolitej Corylus avellana , kwitnącej (II - IV) na długo przed rozwojem liści i mającej jadalne owoce - orzechy laskowe. Nielicznie rośnie podlegająca ochronie - kalina koralowa Viburnum opulus , o okazałych kwiatostanach (do l0 cm średnicy), tworzonych przez dwa typy kwiatów - duże, rozmieszczone na obwodzie kwiaty płonę, mające za zadanie przyciągnąć owady zapylające i drobne kwiaty wewnątrz kwiatostanu, z organami rozrodczymi.

      W runie, w miejscach gdzie nie dominuje jeżyna, pojawia się coraz więcej roślin leśnych. Do nich należy zaliczyć kwitnącą już od marca (III - V) złoć żółtą Gagea lutea [zd.13]. Ta niewielka roślina ma zazwyczaj pojedynczy liść odziomkowy i kilka żółtych (od spodu żółtozielonych), gwiazdkowatych kwiatów. Pojawia się także miodunka ćma Pulmonaria officinalis [zd.14], należąca do roślin wczesnowiosennych (III - IV), o kwiatach zawierających antocyjany i zmieniających barwy od czerwonej do niebieskofioletowej w zależności od wieku. Nazwa wskazuje na dwie istotne cechy tego gatunku - miodunka, gdyż jest to roślina miododajna i Pulmonaria (od łacińskiego pulmo, pulmonis - płuco), gdyż ma zastosowanie w leczeniu chorób płuc (miodunka bywała nazywana niegdyś „płucnym zielem''). W grupach rośnie szczyr trwały Mercurialis perennis z niepozornymi jednopłciowymi kwiatami (IV- V); jest to roślina dwupienna czyli z osobnikami mającymi tylko kwiaty żeńskie i tylko kwiaty męskie. Szczyr jest roślina trującą, bywa jednak wykorzystywany w ziołolecznictwie (zawiera m.in. saponiny i olejki eteryczne). Stosunkowo nielicznie występuje niewielki fiołek leśny Viola reichenbachiana o sercowatych liściach i kwiatach (IV-VI) od ciemnofioletowych do jasnoniebieskich. Nektar spływa do grubej ciemnofioletowej ostrogi kwiatu i stanowi tzw. pożytek - nagrodę dla zapylających fiołki owadów. Nasiona mają wyrostki bogate w tłuszcze i białko, co z kolei jest atrakcyjnym pokarmem dla mrówek, rozsiewających nasiona (myrmekochoria).

      Do roślin efektownie kwitnących zalicza się nieliczną w tej części rezerwatu kokorycz pustą Corydalis bulbosa [zd.15]. Ta niewielka roślina tworzy na szczycie łodygi grono do ok. 20 purpurowo-czerwonych (rzadziej białych) kwiatów (III - V), które mają długą ostrogę - na jej dnie znajduje się przyciągający trzmiele nektar. Długa ostroga powoduje, że do nektaru dosięgają tylko trzmiele o długich języczkach i tylko one skutecznie zapylają kwiaty kokoryczy. Jednak jeśli uważnie przyjrzymy się kwiatom, to dostrzeżemy, że w niektórych ostrogach, tuż przy końcach znajdują się niewielkie dziurki. W przypadku gdy trzmiel nie może dosięgnąć języczkiem do nektaru, wtedy żuwaczkami przegryza ścianki i „kradnie'' nektar nie pośrednicząc w zapylaniu kwiatów. Nieco później zaczyna kwitnąć (IV - VI) żywokost bulwiasty Symphytum tuberosum [zd.16] - roślina dochodząca do 50 cm wysokości, o łodygach i liściach owłosionych i bladożółtych zwisających kwiatach, podobnych nieco do dzwonka. W niektórych miejscach czosnek niedźwiedzi tworzy duże łany, nie dopuszczając do rozwoju innych roślin i mocnym, intensywnym zapachem już z daleka informuje o swojej obecności.

[7]

      Idąc ścieżką po prawej stronie mamy las, po lewej - otwartą przestrzeń ogrodu przyszkolnego. Na styku tych dwóch różnych siedlisk dochodzi do powstania zbiorowiska zadziwiającego różnorodnością gatunkową, zwanego ekotonowym, czyli przejściowym. Dzięki specyficznym własnościom tego siedliska (czyli biotopu), mogą tu rosnąć zarówno rośliny wymagające pełnego oświetlenia (gatunki łąkowe), jak i gatunki preferujące miejsca zacienione i o dużej wilgotności (gatunki leśne).

      Do roślin światłolubnych - np. babki, głowienka - dochodzi m.in. podbiał pospolity Tussilago farfara [zd.17], którego kwiaty - złocistożółte koszyczki (III - IV) - są zwiastunami wiosny. Kwiatostany podbiału reagują na zmiany nasłonecznienia i zamykają się w chwili, gdy niebo jest zachmurzone (jest to zjawisko fotonastii). Dopiero po przekwitnięciu kwiatów rozwijają się dość duże, odziomkowe liście, pokryte od spodu białymi włoskami, tworzącymi gęsto zbitą warstwę - kutner. Podbiał jest stosowany w ziołolecznictwie przy zapaleniach, kaszlu, nieżycie oskrzeli.

      Bardzo licznie występują również trzy gatunki jasnot. Jasnota plamista Lamium maculatum o grzbiecistych, purpurowych kwiatach (IV - XI) i liściach jajowatotrójkątnych zalicza się do gatunków leśnych i występuje prawie na całym obszarze rezerwatu. Mniejsza (do 30 cm wysokości), lecz bardzo do niej podobna jest jasnota purpurowa Lamium purpureum. Ma ona mniejsze, purpurowe kwiaty (III - XI), rosnące na szczycie łodygi, liście miękko owłosione i z reguły czerwono nabiegłe łodygi. Jasnota purpurowa to gatunek ruderalny, rosnący na przydrożach, wzdłuż ścieżek i dróg, w miejscach, które są w różny sposób kształtowane przez człowieka. Do tego samego rodzaju należy jasnota biała Lamium album . Jest to roślina występująca dość powszechnie w miejscach ruderalnych i w stanie płonym (niekwitnąca) trudna do odróżnienia od pokrzywy - ma podobny pokrój i kształt liści. Jasnota biała nie parzy, jednak skutecznie potrafi zmylić zarówno zwierzęta, które jej nie zjadają, jak i ludzi, którzy nadali jej zwyczajową nazwę „głucha pokrzywa''. Jest to przykład często spotykanego w świecie przyrody zjawiska upodabniania się organizmów bezbronnych do gatunków mających różnorodne przystosowania i mechanizmy obronne (w przypadku roślin to obrona przed zjadaniem i zrywaniem - w postaci kolców, igieł, parzących włosków czy trujących substancji). Dopiero w okresie kwitnienia widać wyraźną różnicę między pokrzywą i jasnota białą, która wytwarza liczne białe, dość duże kwiaty rosnące w okółkach (IV - X). Licznie wzdłuż ścieżki rośnie pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, dorastająca nawet do 1,5 metra wysokości. Pokrzywa jest przykładem rośliny stosującej agresywną obronę przed zrywaniem, zjadaniem itp. Liście i łodygi pokryte są drobnymi włoskami, które niby krzemowe igiełki są kruche i łamią się nawet przy najdelikatniejszym dotknięciu. Ich ostre końce z łatwością wbijają się do skóry, a parząca, podrażniająca substancja w nich zawarta przenika do rany, wywołując uczucie przykrego swędzenia, zaczerwienie i bąble.

      Pokrzywa jest traktowana jako chwast, który ludzie starają się bezwzględnie wytępić w swym najbliższym otoczeniu. Jednak przyroda nie zna pojęcia „chwast'', każdy gatunek ma swoje ściśle określone miejsce i pełni ważną funkcję w ekosystemie. Pokrzywę człowiek wykorzystywał dawniej w przędzalnictwie, dziś jest ona stosowana w ziołolecznictwie, a nawet do robienia sałatek z młodych, jeszcze „nieparzących'' liści. Pokrzywa jest rośliną pokarmową dla niektórych powszechnie spotykanych motyli. Rusałka pawik Inachis io, rusałka admirał Vanessa ata-lanta i rusałka pokrzywnik Aglais urticae na liściach pokrzyw składają jaja, na nich później rozwijają się gąsienice. Motyle te wykorzystują sytuację, w której nie muszą konkurować z innymi zwierzętami o pokarm - mają go pod dostatkiem, a parzące igiełki nie robią im krzywdy. Wytępienie pokrzyw oznaczać może ograniczenie liczebności motyli, których barwnymi skrzydłami tak bardzo lubimy się zachwycać.

      Wzdłuż ścieżki możemy także spotkać ostrożeń warzywny Cirsium oleraceus [zd.18], dorastający do 1,5 metra wysokości z żółtawobiały-mi koszyczkami kwiatów na szczycie łodygi (VI - IX). Dolne liście są zazwyczaj pierzastodzielne, kwiatostan natomiast otaczają bladozielone liście z miękkimi kolcami na brzegach. Tu również rośnie barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium . Ta duża (do prawie 2 metrów wysokości) roślina należy do rodziny baldaszkowatych i wytwarza duży baldach drobnych białych kwiatów (VI -X). W rezerwacie jednak nie spotkamy kwitnących okazów; barszcz można rozpoznać po dużych (do 40 cm długości) pierzastych liściach z rynienkowatymi, ciemniejszymi ogonkami. Do roślin leśnych, rosnących w miejscach zacienionych należy niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora . Jest to gatunek pochodzący z Azji, niegdyś sprowadzony jako roślina ogrodowa, obecnie całkowicie zadomowiony i miejscami wypierający gatunki rodzime. Owocem jest podłużna torebka, która dotknięta - pęka i z impetem wystrzeliwuje nasiona na odległość nawet ponad 3,4 m. Jest to przykład autochorii, czyli samodzielnego, przy zastosowaniu często skomplikowanych mechanizmów, rozsiewania przez rośliny własnych nasion, bez pośrednictwa zwierząt, wody czy wiatru. Łacińska nazwa - Impatiens - oznacza „nie dotykaj''. Przy dużej wilgotności powietrza możemy zobaczyć na brzegach liści kropelki wody -jest to zjawisko gutacji, czyli wydalania przez rośliny wody w staniem ciekłym (normalnie odbywa się to w postaci pary wodnej w procesie transpiracji).

      Z traw wzdłuż ścieżki spotykamy zarówno życicę trwałą Lolium perenne - niewielką roślinę rosnącą w kępkach, będącą rośliną łąkową i przydrożną, jak i trawę typową dla lasów – prosownicę rozpierzchłą Milium effusum , dochodzącą do l metra wysokości. Wiosną kwitnie również w miejscach dobrze nasłonecznionych licznie rosnąca w rezerwacie poziomka pospolita Fragaria vesca, o małych, białych kwiatach (IV - VI), liściach trójdzielnych, od spodu jedwabiście owłosionych i jaskrawoczerwonych, wonnych owocach (a właściwie owocostanach). Od tego gatunku wywodzą się odmiany tej chętnie uprawianej w ogrodach rośliny. Rośliną kwitnącą od późnej wiosny do końca lata jest bodziszek cuchnący Geranium robertianum, o pierzastych liściach, czerwonawych, orzęsionych łodygach i różowych lub czerwonych drobnych kwiatach (V - IX). Roślina ta wydziela nieprzyjemny zapach. Nazwa rodzajowa - Geranium - oznacza „dziób żurawia'' i odnosi się do wyglądu owocu - rozłupni. Dojrzała rozłupnia bodziszka pęka na 5 części rozrzucając przy tym nasiona na znaczne odległości, nawet do 6 m! (przykład autochorii).

      W czerwcu kończy kwitnienie większość roślin, których kwiaty rozwijały się jeszcze przed pojawieniem się liści drzew. W kwiaty przyozdabiają się natomiast gatunki letnie. Do nich zalicza się czyściec leśny Stachys silvatica , z ciemnopurpurowymi kwiatami (VI - IX) zebranymi w szczytowy kwiatostan i dzwonek pokrzywolistny Campanula trachelium , o dużych, niebieskich (rzadko białych) kwiatach, wyrastających w kątach liści, przypominających pokrojem liście pokrzywy. Duże rozmiary osiąga starzec Fuchsa Senecio fuchsii , o lancetowatych liściach i żółtych koszyczkach kwiatostanów. Gatunek ten preferuje miejsca dobrze oświetlone, obok widnych lasów można go również spotkać na zrębach i wzdłuż potoków i strumieni. Szałwię lepką Salvia glutinosa można rozpoznać po brudnojasnożółtych kwiatach (VII -IX) oraz gruczołowato owłosionej łodydze i liściach. Jest to duża, dochodząca do ponad l metra wysokości roślina, dość licznie występującą na całym obszarze Lasku nad Puńcówką. W lipcu rozpoczyna kwitnienie czartawa pospolita Circaea lutetiana , o niepozornych i drobnych, białawych kwiatach (VII - IX). Jesienią dojrzewają jej małe jajowate owoce, pokryte sztywnymi, haczykowatymi włoskami. Zaczepiają się one o futro lub pióra zwierząt, czy też ubranie człowieka i w ten sposób umożliwiają rozprzestrzenienie się nasion na znaczne odległości. Jest to zjawisko zoochorii, czyli rozsiewanie nasion z pomocą zwierząt lub człowieka (antropochoria).

       Mniej więcej po 100 metrach spaceru ścieżką zauważymy, że znika regularne nasadzenie jesionów, las staje się bardziej zróżnicowany. W drzewostanie coraz liczniejsze stają się klony, wiązy, lipy, zaczyna pojawiać się także grab zwyczajny Carpinus betulus [zd.19]. To drzewo ma bardzo charakterystyczną popielato szarą, gładką korę z ciemnym smugami. Liście kształtem przypominają liście buka, mają jednak drobno piłkowane brzegi. Owocem grabu jest orzeszek z trój-klapowym skrzydełkiem. Możemy także zauważyć dość liczny, zwłaszcza jako niewysokie drzewa lub w formie krzewiastej, klon polny Acer campestre , zwany także paklonem.

      W runie można dostrzec leżące kłody drzew, stare pniaki, złamane konary i gałęzie. Pełnią one ważną rolę w ekosystemie lasu, bowiem leżący martwy pień drzewa to np. ogromny magazyn wody i źródło biopierwiastków, które zasilą w przyszłości rośliny rosnące obok, a kłoda leżąca na stromym zboczu ma znaczenie przeciwerozyjne. Są to także miejsca występowania szeregu gatunków drobnych zwierząt (owady, wije, pajęczaki itd.) oraz roślin i grzybów . Las pozbawiony podobnych miejsc staje się lasem uboższym, mniej zróżnicowanym gatunkowo i siedliskowo. Podobne znaczenie dla lasu mają stare próchniejące i dziuplaste drzewa, będące miejscem występowania szeregu gatunku owadów i gniazdowania ptaków. Ich pozostawienie w lesie zapewnia utrzymanie w zbiorowisku leśnym równowagi, las staje się stabilniejszy i bardziej odporny na działanie czynników niekorzystnych.

[8]

      Ścieżka po około 250 metrach dochodzi do głębokiego jaru, przecinającego rezerwat. Przez jar prowadzi niewielki mostek, a wzdłuż brzegu jaru do dolnej ścieżki prowadzą drewniane - ziemne schody. W jarze tylko okresowo płynie woda, a mimo to sprawia wrażenie ciemnego i wilgotnego. Na dnie jaru oprócz licznych butwiejących kłód i konarów często niestety dostrzec można liczne śmieci, gruz itp. Na zboczach, dzięki specyficznym warunkom, jakie tu panują -cień i wilgoć - znajduje się jedyne w rezerwacie nad Puńcówka stanowisko żywca gruczołowatego Dentaria glandulosa . Żywiec zakwita wczesną wiosną (III - IV), ma fioletowe kwiaty i zazwyczaj 1-3 dłoniastozłożone liście. Jest to gatunek uznawany za ogólnogórski, reglowy, jednak występuje również w niższych położeniach, np. na Przedgórzu Karpackim. Tuż przy dolnej ścieżce, u wylotu jaru, można także zobaczyć zawilca żółtego Anemone ranunculoides [zd.20], bardzo podobnego do powszechnie rosnącego w rezerwacie zawilca gajowego, lecz tworzącego żółte kwiaty (III -V).

[9]

      Przechodzimy mostkiem na druga stronę jaru. Ścieżka skręca wprawo i trawersuje zbocze. Obok ścieżki, na dość stromym zboczu możemy oglądać wiosną nieliczną, lecz bardzo interesującą roślinę - łuskiewnika różowego Lathraea squamaria [zd.21]. Nad powierzchnią gruntu wyrasta krótka, mięsista łodyga, pokryta łuskami i jednostronnie ustawionymi kwiatami. Cała roślina jest różowa i nie posiada chlorofilu, nie może więc prowadzić procesu fotosyntezy. Łuskiewnik jest rośliną pasożytniczą, tzw. pasożytem bezwzględnym, gdyż jest niezdolny do samodzielnego wytwarzania substancji pokarmowych, które musi czerpać z korzeni żywicieli - różnych drzew i krzewów. Widoczna część nadziemna stanowi tylko niewielki fragment całej rośliny, pod ziemią znajduje się jeszcze kłącze, dochodzące nawet do 5 kg wagi!

      Również znana wszystkim jemioła pospolita Viscum album jest gatunkiem pasożytującym na innych roślinach i występuje w Lasku nad Puńcówka. Jest jednak półpasożytem, gdyż z roślin żywicielskich pobiera tylko wodę i substancje mineralne, prowadząc samodzielnie fotosyntezę. Jemioła żyje na gałęziach i konarach drzew. Jej owocem jest biała lub żółtawa jagoda z lepkim, kleistym miąższem; owoce są zjadane przez ptaki, które przyczyniają się do rozsiewania nasion jemioły. Jemioła ma właściwości lecznicze, jest także gatunkiem trującym.

[10]

      Ścieżka skręca w lewo i przez kilkadziesiąt metrów będzie prowadziła przez dwa wyraźnie różniące się zbiorowiska leśne. Po lewej stronie w drzewostanie znaczący udział mają drzewa iglaste - świerk pospolity Picea abies oraz modrzew. Podszyt tworzy praktycznie wyłącznie bez czarny, natomiast runo zdominowane jest miejscami całkowicie przez jeżynę, której długie pędy miejscami zarastają ścieżkę.

[11]

      Po prawej stronie las wygląda zupełnie inaczej - jest to las zaliczany do zespołu grądu lilio - Carpinetum. Grąd to stara nazwa ludowa, która na stałe weszła do terminologii botanicznej. Określa las, w którym dominującą rolę odgrywa w drzewostanie grab oraz lipa, klony, wiązy, dęby, czasem jesion i buk. W podszyciu można odnaleźć wszystkie te gatunki, o których wspomniano już wcześniej. Runo jest bogate i bardzo różnorodne pod względem gatunkowym. Las taki rośnie na glebach żyznych i wilgotnych. Dawniej grądy na terenie Pogórza Cieszyńskiego zajmowały największą powierzchnię, jednak z uwagi na typ siedliska zostały wycięte i w ich miejscach powstały pola uprawne, łąki, pastwiska. Grądy przetrwały jako odosobnione, niewielkie lasy śródpolne, rosnące najczęściej w miejscach -nie nadających się lub niezwykle trudnych do uprawy - na stromych zboczach, wzdłuż jarów, czasem na zboczach dolin strumieni i potoków.

      Jesion, wcześniej bardzo liczny, nie jest już gatunkiem dominującym w drzewostanie. W tej części rezerwatu spotykamy wszystkie wymienione wcześniej drzewa z wyjątkiem drzew iglastych. Podszyt jest bogaty w gatunki, jednak praktycznie nigdy nie jest tak gęsty, jak w niektórych poprzednich fragmentach rezerwatu, gdzie np. bez czarny tworzył gęste zarośla i często uniemożliwiał rozwój warstwy runa, zacieniając go niemal zupełnie.

      Dotychczas ścieżka przyrodnicza prowadziła przez fragmenty lasu, który nie był w pełni wykształconym grądem. Licznie występowały rośliny nieleśne, nasilone były zjawiska niekorzystne, takie jak dominowanie miejscami roślin zrębowych lub światłolubnych. Te fragmenty lasu podlegają dopiero kolonizacji przez większość gatunków gradowych - następuje więc proces, którego efektem jest powstanie zbiorowiska leśnego w miejscu nasadzeń drzew na obszarach dawniej odlesionych. Najprawdopodobniej gatunki leśne przetrwały w tej części rezerwatu, w której obecnie się znajdujemy i która być może nigdy nie była odlesiona. Stąd rośliny te mogły wkroczyć na tereny sąsiednie w chwili, kiedy powstały tam warunki umożliwiające im przeżycie (np. rozwinęła się warstwa drzew). Proces zmian w biocenozie (zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych, żyjących na danym terenie i ściśle ze sobą powiązanych), następujących w określonej kolejności i prowadzący do powstania zbiorowiska ostatecznego nazywamy sukcesją ekologiczną. Proces ten zachodzi na terenie Lasku nad Puńcówką i w jego wyniku na całym obszarze rezerwatu powinien wykształcić się w przyszłości grąd.

      W warstwie krzewów możemy zauważyć suchodrzew pospolity Lonicera xylosteum. Suchodrzew ma puste w środku gałązki, liście miękko owłosione i białe, często zaróżowione z zewnątrz, niepozorne kwiaty (V - VI). Owocem są dojrzewające późnym latem szkarłatnoczerwone, trujące jagody, ustawione parami na długich szypułkach .

      Runo grądu, szczególnie wiosną, jest niezwykle bogate, o dużych walorach estetycznych - kwitnie wtedy szereg gatunków wczesnowiosennych. Gęste i duże skupiska tworzy zawilec gajowy, w mniejszych grupach rośnie miodunka, kokorycz pusta oraz kokoryczka wielokwiatowa. Kwitną wówczas także nieliczne w rezerwacie gatunki będące pod ochroną prawną. Tuż po zejściu śniegu, najwcześniej zakwita (II - IV) śnieżyczka przebiśnieg Galanthus nivalis [zd.22], o białych, zwisających na szczycie łodygi kwiatach i wąskich liściach. Jest to roślina bardzo atrakcyjna i popularna, dlatego w pobliżu miasta została praktycznie wytępiona (mimo, że jest pod ochroną całkowitą). Być może nieliczne kępki śnieżyczki w lasku to zdziczałe rośliny ogrodowe. Kwiaty śnieżyczki zamykają się kiedy temperatura spada, a otwierają się przy wzroście temperatury otoczenia (jest to zjawisko termonastii). Innym znanym gatunkiem jest pierwiosnka wyniosła Primula elatior [zd.23], o siarkowożółtych kwiatach (III - V) w kształcie dzwonka i mięsistych, owłosionych liściach. Są to popularne i niestety bezmyślnie zrywane „kluczyki'' (pod ochrona częściową). Kwiaty pierwiosnków charakteryzują się heterostylią, czyli różną długością pręcików i słupków, co uniemożliwia niekorzystne z biologicznego punktu widzenia samozapylenie.

      Jako jedne z pierwszych wiosennych kwiatów, rozwijają się kwiaty cieszynianki wiosennej Hacquetia epipactis . Cieszynianka zazwyczaj zakwita w marcu, jednak w literaturze naukowej odnotowano już pojawienie się jej kwiatów w drugiej połowie lutego! Najpierw pojawiają się na długiej, do 20 cm wysokości, bezlistnej łodydze, żółtozielone kwiatostany. Kwiatostany, gdyż cieszynianka należy do roślin baldaszkowatych i tworzy typowy baldach. To, co zwykle bierze się za płatki korony to fałszywy okwiat, utworzony z zielonych podsadek (zwykle w liczbie 5 - 7), czyli przekształconych liści. Same kwiaty są bardzo drobne, żółte i wypełniają wnętrze baldachu. Liście pojawiają się później, są dloniastozłożone, na długich ogonkach. Cieszynianka dość szybko przekwita i już w maju, czerwcu wytwarza owoce, a latem obserwuje się już tylko kępy liści, czasem trudne do zauważenia w gęstwinie innych roślin, chociaż przy odrobinie wprawy można je odróżnić po nieco błyszczącej blaszce liściowej.

      To właśnie dla cieszynianki zostały utworzone oba rezerwaty przyrody: „Lasek Miejski nad Puńcówką i „Lasek Miejski nad Olzą''. Są to rezerwaty florystyczne, mające na celu zachowanie populacji cieszynianki wraz z jej siedliskiem, czyli lasem gradowym. W rezerwacie nad Puńcówką Cieszynianka występuje praktycznie wyłącznie w części najbardziej południowej, od jaru z mostkiem w kierunku ul. Błogockiej i Puńcówki. Wcześniej, na odcinku 20 - 30 metrów przed jarem, rośnie tylko kilkanaście niewielkich kęp cieszynianki w środkowej części stoku (cieszyniankę można dostrzec idąc dolną ścieżką nad Młynówką). Występowanie cieszynianki w Lasku nad Puńcówką ogranicza się wyraźnie tylko do tej części, którą można uznać za las o charakterze zbliżonym do naturalnego, nie występuje ona natomiast w części nasadzonej na przełomie XIX i XX wieku. W trakcie kilkuletnich obserwacji zauważono, że Cieszynianka wymiera w miejscach, gdzie zagęszczenie warstwy krzewów jest największe, a runo jest mocno zacienione. Jednocześnie Cieszynianka nie toleruje miejsc całkowicie nasłonecznionych.

      Obok cieszynianki w runie wiosną efektownie kwitnie (IV - V) groszek wiosenny Lathyrus vernus [zd.24]. Zwykle roślina ta wytwarza 3-8 kwiatów różniących się barwą: od czerwonofioletowej, poprzez niebieskofioletowe do zielononiebieskich, co związane jest z wiekiem i rozwojem kwiatów (podobne zjawisko występuje u miodunki). Bardzo rzadko można spotkać zdrojówkę rutewkowatą Isopyrum thalictroides [zd.25], o białych dość dużych kwiatach (IV -V). Równocześnie kwitnie (IV - VI) wilczomlecz migdałolistny Eu-phorbia amygdaloides . Jest to roślina zimozielona, wiosną na szczycie gęsto ulistnionych, zdrewniałych łodyg wyrasta rozgałęziony kwiatostan z żółtymi kwiatami o oryginalnym kształcie. Obok wilczomlecza migdałolistnego zakwita (IV - V) również wilczomlecz słodki Euphorbia dulcis , o wzniesionej łodydze i lancetowatych liściach. Cała roślina (z wyjątkiem żółtawych kwiatów) jest jasnozielona. Wilczomlecze wytwarzają białawy sok mleczny, zawierający substancje trujące, działające drażniąco na skórę. Powszechnie w rezerwacie występuje jasnota gajowiec Lamiastrum galeobdolon [zd.26], która przypomina nieco jasnotę białą, wytwarza jednak złocistożółte kwiaty (IV - VII). Gajowiec ma często długie, płożące się rozłogi i miejscami może tworzyć gęste kobierce.

      Bardzo rzadko można spotkać w tej części rezerwatu jedną z bardziej oryginalnych roślin - obrazki alpejskie Arum alpinum [zd.27], będące gatunkiem podlegającym ochronie. Roślina ta zwraca uwagę dużymi, ciemnozielonymi i błyszczącymi liśćmi, w kształcie grota strzały . Bardzo oryginalny jest kwiatostan - zielony, przypominający nieco kaptur na szczycie łodyżki. Jego budowa związana jest ze skomplikowanym mechanizmem zapylenia, gdyż jest to przykład kwiatu pułapkowego. Kłącza obrazków są bogate w skrobię i dawniej, w latach głodu były suszone, mielone i dodawane do mąki.

      Obrazki alpejskie to jeden z najciekawszych gatunków rodzimej flory, warto więc poświęcić mu nieco więcej uwagi. Zadziwiający twór, który wyrasta na łodyżce spomiędzy liści to kwiatostan otulony pochwą, wewnątrz u dołu purpurową, a z zewnątrz zielonkawą. Z pochwy tej wystaje maczugowaty wyrostek. Jeżeli rozetniemy pochwę zobaczymy, interesujący układ kwiatów. Oczywiście w rezerwacie nie wolno zrywać ani niszczyć kwiatów. U dołu kolby znajduje się pierścień kwiatów żeńskich, ponad nim kwiatów męskich. Kwiaty te rozdzielone są pierścieniem wyrostków powstałych z przekształconych płonych kwiatów. Podobne wyrostki znajdują się także nad kwiatami męskimi. Z pochwy wydziela się zapach atrakcyjny dla owadów, głównie różnych muchówek. Owady zwabione zapachem (a także wyższą od otoczenia temperaturą, jaka utrzymuje się wewnątrz pochwy) siadają na wewnętrznej stronie pochwy i ześlizgują się w głąb - ta strona pochwy jest bardzo śliska i owady nie są w stanie utrzymać się na jej powierzchni. Owady spadają na dno pochwy i nie potrafią wydostać się na zewnątrz z uwagi na blokujące wyjście wyrostki. Kwiat obrazków stanowi więc pułapkę, w której owady są więzione zazwyczaj l - 2 dni. W tym czasie następuje dojrzewanie najpierw kwiatów żeńskich a później męskich. O ile „więźniowie'' odwiedzili już wcześniej inne „więzienia'', to pozostawiają na znamionach słupków pyłek; wyrostki dotąd blokujące wyjście więdną, wewnętrzna strona pochwy przestaje być śliska i owady wydostają się na zewnątrz zabierając kolejną porcje pyłku. Są więc „przygotowane'' na kolejne odwiedziny innych dojrzewających w różnym czasie kwiatów - pułapek. Pod koniec pobytu w tym roślinnym więzieniu owady pożywiają się skąpą ilością nektaru - jak widać roślina nie korzysta z usług owadzich zapylaczy za darmo. Owocem obrazków jest purpurowa jagoda.

       Do grupy roślin leśnych często i licznie rosnących w grądach zalicza się kilka gatunków traw. Wśród nich najbardziej interesująca jest perłówka zwisła Melica nutans, delikatna trawa, tworząca luźne kępki. Ma charakterystyczny kwiatostan, składający się z niewielkich, nieco fioletowo zabarwionych kiosków, zwisających z jednej strony łodygi. Luźne kępki tworzy także wiechlina gajowa Poa nemoralis, o źdźbłach wąskich i charakterystycznie zgiętych pod kątem prostym. Do l metra wysokości dorasta rosnąca w dużych kępach kłosownica leśna Brachypodium silvaticum . Kwiatostan tej trawy zbudowany jest z dużych kiosków z długimi ośćmi plewek.

[12]

      Ścieżka prowadzi nas wzdłuż, ogrodów posesji przy ul. Błogockiej. Na wąskim terenie pomiędzy ścieżką a ogrodzeniami bardzo często można spotkać rośliny ogrodowe, warzywa i kwiaty, które w rezerwacie pojawiają się tylko na krótko i giną po jednym sezonie wegetacyjnym. Tu także rośnie barwinek pospolity Vinca minor. Roślina ta jest zimozielona, ma lancetowate, skórzaste liście i pełzające łodygi. Jasnoniebieskie kwiaty (IV - V) rozwijają się na łodygach wznoszących się; w pączku płatki korony są skręcone. Jest to gatunek dość często sadzony w ogrodach i na cmentarzach, raczej cieniolubny i uznawany za gatunek typowo gradowy. Nieliczne w rezerwacie okazy są z pewnością roślinami pochodzącymi z ogrodów, które „wróciły'' do swego naturalnego siedliska.

      Ten fragment rezerwatu jest pocięty licznymi dzikimi ścieżkami. Można także zauważyć, szczególnie w części położonej najbliżej jaru, liczne luki w drzewostanie powstałe po usunięciu drzew. W większości zostały usunięte wiązy porażone grafiozą. 

      Zarówno ścieżki, jak i luki powstałe po usuniętych drzewach są doskonałym miejscem, w którym