Ścieżka dydaktyczna w rezerwacie ''Kopce''

Rezerwat „Kopce” położony jest na północno-zachodnim krańcu Pogórza Cieszyńskiego. Krajobraz Pogórza Cieszyńskiego jest obecnie zdominowany przez pola uprawne i szereg niedużych powierzchni zalesionych. Z dawnych naturalnych lasów pozostały tylko rozdrobnione kompleksy leśne lub nieduże fragmenty grądów i buczyn oraz niewielkie skrawki lasów olszowych w dolinach potoków i rzek. Szata roślinna Pogórza Cieszyńskiego została bardzo intensywnie zmieniona w wyniku prowadzonej od stuleci działalności gospodarczej człowieka. Lasy rosnące niegdyś na glebach przydatnych do wykorzystania rolniczego zostały wycięte i zniszczone. Ich pozostałością są obecnie niewielkie lasy porastające miejsca trudno dostępne lub nieprzydatne do uprawy roli. Rosną one na zboczach dolin i wzniesień, na stromych skarpach wzdłuż potoków i rzek, w miejscach okresowo zalewanych lub podtapianych. Najpiękniejsze i najlepiej zachowane fragmenty tych lasów są dziś objęte ochroną jako rezerwaty przyrody - do nich należy m.in. rezerwat „Kopce'' w Cieszynie.

      Od południowej strony do rezerwatu przylegają łąki użytkowane obecnie jako tor motokrosowy. Łąki na Pogórzu Cieszyńskim powstały w wyniku wycięcia i karczunku lasów pod pastwiska. W pierwotnej szacie Pogórza łąki były nieliczne i zajmowały niewielką powierzchnię. Dopiero działalność człowieka spowodowała powstanie dużych powierzchni łąkowych i co z tym związane, rozprzestrzenienie się roślin i zwierząt, żyjących na łąkach i murawach. Trasa ścieżki przyrodniczej prowadzi przez dwa bardzo różne zbiorowiska: las i łąki; pozwala także na poznanie w niewielkim zakresie roślin i zwierząt związanych ze środowiskiem wodnym.

      Jednocześnie ścieżka prowadzi przez dwa obszary objęte różnymi formami ochrony przyrody - rezerwat i użytek ekologiczny.

      Ochrona przyrody ma na celu zachowanie bogactwa i różnorodności gatunków roślin i zwierząt oraz zachowanie różnorodności siedlisk i ekosystemów. Najwartościowsze obszary obejmuje się ochroną prawną - jedną z jej form jest rezerwat. Zazwyczaj jest to stosunkowo niewielki teren, na którym przyroda ma jeszcze charakter naturalny, gdzie działalność człowieka nie spowodowała większych szkód i strat. W rezerwacie ochronie podlega całość przyrody lub tylko jej poszczególne elementy. Obejmując jakiś teren ochroną rezerwatową określa się również zakres zabiegów gospodarczych - w niektórych przypadkach zabrania się nawet całkowicie jakiejkolwiek ingerencji w przyrodę chronionego terenu, łącznie z możliwością poruszania się w nim w celach turystycznych, pozostawiając wszystko naturalnym procesom sukcesyjnym (mówimy wtedy o rezerwacie ścisłym). W innych przypadkach określa się zakres możliwych do prowadzenia prac mających na celu utrzymanie walorów przyrodniczych terenu (jest to wówczas rezerwat częściowy). W rezerwatach częściowych zezwala się np. na prowadzenie w ograniczonym zakresie gospodarki leśnej oraz zazwyczaj dopuszcza się możliwość ich zwiedzania. „Kopce'' to rezerwat częściowy, dzięki czemu możemy wejść na teren rezerwatu i poznać żyjące tu gatunki roślin i zwierząt. Zwiedzanie rezerwatu „Kopce'' i przejście ścieżki przyrodniczej rozpoczynamy u podstawy dość stromej skarpy , obok wylotu jaru, z płynącym jego dnem niewielkim potokiem. Do tego miejsca możemy dotrzeć od strony Marklowic, od ul. Frysztackiej, przekraczając tory kolejowe i pozostawiając po lewej stronie ul. Leśną. Zatrzymujemy się nad potokiem u wylotu kilku ścieżek.

      Rezerwat „Kopce'' został utworzony w 1954 r. (Monitor Polski 1954, nr A-l, poz. 21) na obszarze 14,77 ha dla ochrony naturalnych fragmentów lasów liściastych z cieszynianką wiosenną Hacquetia epipactis [zd.1]. 

      Z tego miejsca kilka ścieżek wiedzie przez teren rezerwatu lub wzdłuż jego granic. Jedna z nich biegnąca w prawo wzdłuż skarpy, brzegiem lasu (zachodnią granicą rezerwatu), w kierunku widocznych dalej zabudowań oczyszczalni ścieków i mostu granicznego, doprowadza nas do wychodni skałek zbudowanych z wapieni cieszyńskich. Skałka podcinana dawniej wodami Olzy zachowała swój stromy stok zachodni . Wysoko rosnące u jej podnóża drzewa częściowo zasłaniają wychodnię skalną i nie pozwalają w pełni podziwiać jej efektownego wyglądu. Po drodze warto zwrócić uwagę na licznie w tej części lasu rosnące obrazki alpejskie Arum alpinum [zd.2], roślinę podlegającą ochronie prawnej. Obrazki alpejskie należą do jednych z ciekawszych gatunków naszej flory, dlatego warto poświęcić im nieco więcej uwagi. To, co uważa się powszechnie za kwiat o oryginalnej budowie i kształcie jest tak naprawdę kwiatostanem otulonym pochwą, wewnątrz u dołu purpurową, a z wierzchu zielonkawą, z której wystaje maczugowaty wyrostek. Jeżeli rozetniemy pochwę zobaczymy bardzo interesujący układ kwiatów. Oczywiście w rezerwacie nie wolno zrywać ani niszczyć kwiatów, dlatego na ryc. ... przedstawiono przekrój przez pochwę z kolbą. U dołu kolby znajduje się pierścień kwiatów żeńskich, ponad nim kwiatów męskich. Kwiaty te rozdzielone są pierścieniem wyrostków powstałych z przekształconych płonnych kwiatów. Podobne wyrostki znajdują się także nad kwiatami męskimi. Budowa kwiatostanu obrazków jest przykładem bardzo oryginalnego kwiatu pułapkowego. Z pochwy wydziela się zapach przyciągający owady, głównie muchówki. Owady siadając na wewnętrznej powierzchni pochwy ześlizgują się w jej głąb - ta strona pochwy jest bardzo śliska i owady nie są w stanie utrzymać się jej powierzchni. Owady wpadają na dno pochwy i nie potrafią wydostać się na zewnątrz z uwagi na blokujące wyjście wyrostki. Kwiat-pułapka zatrzymuje owady przez 1-2 dni. W tym czasie następuje dojrzewanie najpierw kwiatów żeńskich a później męskich. Owady zostawiają na słupkach pyłek przyniesiony z innych okazów obrazków i wychodząc na zewnątrz (po zapyleniu wyrostki więdną i powierzchnia pochwy staje się mniej gładka) zabierają nową porcję pyłku i odwiedzają inne kwiatostany, nieświadome, że znów mogą stać się ich „więźniami''. Owocem obrazków jest purpurowa jagoda.

[2]

      Ścieżka prowadzi na stromą i wysoką skarpę, porośniętą głównie bukami i grabami. W runie, wśród wczesnowiosennych, biało kwitnących zawilców Anemone nemorosa [zd.3] i niepozornie kwitnących szczyrów Mercurialis perennis , gdzieniegdzie wczesną wiosną wiszą białe kielichy przebiśniegów Galanthus nivalis [zd.4]. Ich wąskie liście są trudne do odróżnienia od pierwszych, jeszcze wąskich liści czosnku niedźwiedziego Allium ursinum , który też stara się jak najszybciej zdobyć odpowiednią przestrzeń życiową. W wilgotniejszych miejscach, nad strumykiem i na zboczach jaru pojawiają się wiosną żółte kwiaty ziarnopłonu Ranunculus ficaria (= Ficaria verna) . Prawie równocześnie rozwijają się również pędy kokoryczki wielokwiatowej Polygonatum multiflorum . Od samego brzegu lasu, nawet tuż przy samej ścieżce, możemy obserwować kępki żółtozielonych kwiatów cieszynianki wiosennej Hacquetia epipactis [zd.5]. To m.in. dla niej utworzono tu rezerwat, by zachować dla przyszłych pokoleń tę jedną z rzadszych i bardzo interesujących roślin w naszej florze. Jest to roślina osiągająca do 20 cm wysokości. Ma liście odziomkowe na długich ogonkach z blaszką dłoniasto trójlistkową. Natomiast to, co zazwyczaj uważa się za kwiat, to baldaszkowaty kwiatostan zbudowany z licznych, drobnych kwiatów o żółtawej koronie. Kwiatostan podparty jest pięcioma podsadkami, czyli przekształconymi liśćmi, które sprawiają wrażenie płatków kwiatu. Cieszynianka rozkwita jako jeden z pierwszych wiosennych kwiatów. Niewielkie owocki pojawiają się dopiero w czerwcu. Na Śląsku Cieszyńskim cieszynianka ma kilkanaście stanowisk, m.in. w rezerwatach ''Lasek Miejski nad Olzą '' i ''Lasek Miejski nad Puńcówką '' w Cieszynie. Znane jest też jej stanowisko w Jaworzynce, w Rozumkach koło Głubczyc na Śląsku Opolskim, w Mogilanach koło Krakowa i pojedyncze stanowiska na Wyżynie Lubelskiej.

      Piękną legendę o jej pochodzeniu utrwalił Gustaw Morcinek w swej książce „Ziemia Cieszyńska'': „Cieszynianka dotarta do nas gdzieś z Alp i prawdopodobnie jej nasiona przynieśli z sobą rakuscy wojacy generała Devagi, gdy oblegali zamek cieszyński podczas wojny trzydziestoletniej w roku 1647. A w zamku siedzieli Szwedzi i stąd powstała romantyczna legenda, że cieszynianka pochodzi ze Szwecji. Jakiś szwedzki rajtar ciężko ranny konał powoli w śląskiej chałupie siedlaczej pod Cieszynem. W nadobnym rajtarze zakochała się córka siedlaka, a kiedy jej ukochany umarł, zdjęta z jego piersi woreczek ze szwedzką ziemią i wysypała na grób nieboszczyka. A wraz z ziemią nasionka kwiatu. Na wiosnę wyrosły na grobie, tuż za śnieżyczkami, bladożółte kwiatuszki bez nazwy. Przezwano je przeto cieszyniankami, jako że pojawiły się pod Cieszynem. Z czasem rozmnożyły się w trójkącie między Cieszynem, Skoczowem i Ustroniem''. Oczywiście legenda ta jest bardzo piękna i romantyczna, choć niezupełnie logiczna, jednak prawda, jak to zwykle z legendami bywa, jest nieco inna.

      Cieszynianka wiosenna występuje w Europie tylko w dwóch, rozdzielonych od siebie ośrodkach. Główny ośrodek - południowy -obejmuje wschodni kraniec Alp, Styrię i Karyntie w Austrii, Słowenię, Chorwację i sięga do Bośni. Północny ośrodek ma swoje centrum na Morawach, obejmuje zachodnią część Karpat Zachodnich i poprzez Bramę Morawską sięga na Pogórze Cieszyńskie i Śląsk Opolski w Polsce. Takie rozmieszczenie cieszynianki zostało spowodowane zmianami klimatycznymi w okresie plejstoceńskich zlodowaceń. Cieszynianka przetrwała ciężkie dla roślin warunki tylko w tych dwóch ośrodkach i z nich rozpoczęła później ekspansję na nowe tereny. Wiemy, że do Polski dotarła przez Bramę Morawską i u jej wylotu w okolicach Cieszyna ma najliczniejsze stanowiska. Jak dotarła do tak odległych miejsc jak Mogilany czy Wyżyna Lubelska, tego dokładnie nie możemy odtworzyć. Na pewno jednak przybyła do Polski w sposób naturalny, na tysiące lat przed potopem szwedzkim czy wojną trzydziestoletnią. Powiastki o jej wysianiu przez człowieka możemy „między bajki włożyć''. Ale legenda o jej przyniesieniu przez Szwedów trwa, powtarzana od lat i skutecznie opiera się wszelkim próbom jej obalenia. I chyba dobrze - bo mimo wszystko to piękna legenda.

      Polską nazwę - cieszynianka wiosenna - zaproponował dla tej rośliny w 1924 r. profesor ówczesnej cieszyńskiej Wyższej Szkoły Rolniczej Kazimierz Simm, dla zaznaczenia, że w okolicach Cieszyna ten gatunek występuje w Polsce najliczniej.

      Od początku ścieżki naszą uwagę przyciągają strzeliste buki Fagus silvatica o szaro-srebrzystej korze. Gładkie pnie sięgają kilkunastu, czasem ponad dwudziestu metrów. Buk znajduje w rezerwacie dogodne warunki, o czym świadczy jego żywotność i ekspansywność - co kilka lat buki obficie owocują. Miseczka owocowa pokryta miękkimi kolcami jesienią wysycha, rozchylają się cztery działki zdrewniałego owocu i ze środka wysypują się dwa orzeszki zwane bukwią. Z nich na wiosnę wyrastają młode siewki o nerkowatych dużych liścieniach. Buki są szczególnie piękne wiosną, gdy młode liście mają jasnozieloną barwę, a na ich krawędziach zauważyć można delikatne białe włoski.

      Pod bukami, nad brzegiem wąwozu spotykamy wczesną wiosną łany purpurowo fioletowo kwitnących żywców gruczołowatych Dentaria glandulosa. Jest to roślina charakterystyczna i przewodnia dla buczyn karpackich. W rezerwacie żywiec gruczołowaty zajmuje cieniste stoki jaru i ta roślina decyduje o przynależności opisywanego fragmentu rezerwatu do żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae - Fagetum. W drzewostanie buczyny dominuje buk zwyczajny, występują tu również: klon jawor Acer pseudoplatanus [zd.6], lipa drobnolistsna Tilia cordata [zd.7] i jesion wyniosły Fraxinus excelsior [zd.8]. W runie wczesną wiosną zakwita: groszek wiosenny Lathyrus vernus [zd.9]orycz pełna Corydalis solida (ryc.), a później kopytnik Asarum europaeum [zd.10] elonawobrunatne kwiaty są niepozorne, pojawiają się na końcach krótkopędów tuż przy ziemi. Trzeba odsunąć nerkowate liście [zd.11], by u ich nasady zauważyć dzwonkowaty kwiat [zd.12]. Wydziela on słaby zapach gnijącego mięsa i dzięki temu jest zapylany przez muchy.

      Późną wiosną w rezerwacie uderza nas intensywny zapach. To kwitnie w pełni już rozwinięty czosnek niedźwiedzi [zd.13]. Czosnek tworzy prawdziwe łany na stokach jaru i w bardziej wilgotnych miejscach wierzchowiny. Przy ścieżce rosną również podagryczniki pospolite Aegopodium podagraria i świerząbki gajowe Chaerophyllum temulentum, które latem będą dominować w runie leśnym.

      Ścieżka opuszcza zbocze jaru, skręca lekko na południe i biegnie prawie płaskim terenem. Mniej więcej w tym rejonie niewielka, ledwo widoczna ścieżka odbija od głównej ścieżki w lewo i po kilkudziesięciu metrach schodzi na dno głównego jaru przecinającego rezerwat [3]. 

[3]

      W południowym zboczu głównego jaru przecinającego rezerwat „Kopce'' znajduje się jaskinia zwana „Ondraszkową Dziurą'', o długości ok. 5 m. Legenda wiąże tę sztolnię - jaskinię z postacią Ondraszka, zbójnika z początku XVIII w., który w tym miejscu miał mieć jedną ze swoich licznych kryjówek. W rzeczywistości Jest to fragment dawnej sztolni powstałej przy wydobywaniu cieszynitu.

      Wapienie cieszyńskie, budujące podłoże Pogórza Cieszyńskiego, powstały jako osady morskie w dolnej kredzie, około 140 mln lat temu. W tym czasie wzmożoną aktywność wykazywały podmorskie wulkany, z których działalnością wiąże się obecność na Pogórzu Cieszyńskim interesujących skał magmowych zwanych cieszynitem. Tworzą one intruzje żyłowe powstałe przez wciśnięcie płynnej magmy między skały wapienne. Cieszynit został opisany po raz pierwszy przez Ludwika Hohenggegera w 1861 r. i w XIX w. był eksploatowany w kilku kamieniołomach m.in. na terenie Boguszowic.

[4]

      Idąc główną ścieżką w kierunku północno-wschodnim powoli wkraczamy w las gradowy, czyli zespół grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum. W drzewostanie dominują teraz: grab pospolity Carpinus betulus [zd.14] i lipa drobnolistna. Grab dorasta do ok. 20 m wysokości. Kora jego pni jest jasnoszara i gładka, liście - podłużne i lekko faliste, nieco podobne do liści buka, różniące się jednak „piłkowanym'' brzegiem. Grab jest wybitnie cieniolubny, rośnie pod konarami wysokich światłolubnych drzew i pod względem wytrzymałości na ocienienie stoi na pierwszym miejscu spośród wszystkich rodzimych drzew. Lipy dorastają do 25 m wysokości, mają liście drobne, długości 3-6 cm, prawie okrągłe, sercowate, z wierzchu jaskrawozielone, pod spodem z niebieskim odcieniem i rudymi kępkami włosków w kątach nerwów. Klon pospolity Acer platanoides [zd.15] jest drzewem osiągającym do 25 m wysokości i ma duże pięcio- lub siedmio klapowych liści. Jawor jest stosunkowo częstym w rezerwacie. Można go poznać po łuszczącej się korze [zd.16] i dużych trój- lub pięcioklapowych liściach, o ostrych wcięciach między klapami. Nagie owocki wraz ze skrzydełkami dochodzą do 6 cm długości. W części gradowej, bliżej brzegu lasu rosną paklony czyli klony polne Acer campestre . Klon polny ma liście trój- lub pięcioklapowe, o klapach całych, tępo wcinanych. Różni się od jaworu nie tylko kształtem liści ale także korą pnia, która jest podłużnie spękana. Zwykle gatunek ten tworzy formy krzewiaste, lecz na południu Polski, szczególnie na Pogórzu Cieszyńskim, osiąga pokaźne rozmiary, m.in. na Tulę rośnie piękna aleja pomnikowych paklonów.

      Oprócz wymienionych wyżej drzew w grądzie stosunkowo nielicznie występują: dąb szypułkowy Quercus robur i jesion, pojedynczo występuje czereśnia Prunus avium, wiąz górski Ulmus scabra [zd.17], a z drzew iglastych kępy sztucznie wprowadzonych modrzewi Larix europaea, i ostatnie już okazy świerka Picea excelsa, które zamierają najprawdopodobniej pod wpływem zanieczyszczeń napływających nad Cieszyn z dużych ośrodków przemysłowych zarówno z polskiej jak i czeskiej strony.

      W grądzie, podobnie jak w buczynie, w warstwie krzewów spotykamy przede wszystkim bez czarny Sambucus nigra oraz podrost wymienionych poprzednio drzew. Z krzewów pospolite są także: leszczyna Corylus avellana , głogi - jednoszyjkowy Crategus monogyna i dwuszyjkowy Crataegus oxyacantha, porzeczka Ribes grossularia oraz kalina koralowa Viburnum opulus.

      Runo grądu początkowo niewiele różni się od runa buczyny. Spotykamy czosnek niedźwiedzi, szczyr trwały, kopytnik pospolity, groszek i cieszyniankę, a także nie wspomnianą jeszcze chronioną marzankę wonną Galium odoratum (= Asperula odorata) [zd.18], która tutaj tworzy piękne łany, efektowne w okresie kwitnienia. Bliżej południowej krawędzi rezerwatu, czyli bliżej łąk, spotkać można nieliczne przytulić Schultesa Galium schultesi - roślinę runa przewodnią dla grądu. Wczesną wiosną kwitną niebiesko podlegające ochronie przylaszczki Hepatica nobilis [zd.19], różowo i niebieskofioletowo miodunki ćme Pulmonaria obsura, a trochę później żółto zakwita żywokost bulwiasty Symphytum tuberosum [zd.20] i gajowiec żółty Lamiastrum galeobdolon [zd.21] (= Galeobdolon luteum). Gdzieniegdzie zaskakuje nas swoim oryginalnym kwiatem czworolist pospolity Paris quadrifolia [zd.22], zaś w miejscach wilgotniej szych można spotkać jaskra kosmatego Ranunculus lanuginosus.

      Od czerwca lub początków lipca do końca października kwitną: szałwia lepka Salvia glutinosa, czyściec leśny Stachys silvatica, dzwonek pokrzywolistny Campanula trachelium oraz czartawa pospolita Circea lutetiana . Owocki czartawy czepiają się piór ptaków i futra zwierząt, a także ubrań człowieka za pomocą sztywnych, haczykowato zakończonych włosków. Późnym latem i wczesną jesienią runo zmienia swój wygląd, coraz więcej jest świerząbków, zauważamy pokrzywy zwyczajne Urtica dioica, niecierpki - pospolity Impatiens noli-tangere [zd.23] i drobnokwiatowy Impatiens parviflora . Do nogawek spodni przyczepiają się nam owocki żankielu zwyczajnego Sanicula europaea - rośliny po przekwitnięciu dla niewprawnego bardzo trudnej do odróżnienia od cieszynianki. Tylko łany szczyru niewiele się zmieniają. Liście drzew, szczególnie klonów, pokrywają różne plamki grzybni, widać ślady żerowania różnych owadów na liściach drzew i roślin zielnych. Na terenie całego rezerwatu z gatunków prawnie chronionych dość często występują: bluszcz pospolity Hedera helix [zd.24], sporadycznie występuje wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum [zd.25], gnieźnik leśny Neotia nidus-avis [zd.26]. Z roślin częściowo chronionych występują m.in. konwalia majowa Convallaria majalis, pierwiosnka wyniosła Primula elatior [zd.27] i pierwiosnka lekarska Primula veris, barwinek pospolity Vinca minor, kopytnik pospolity, marzanka wonna, kruszyna pospolita Frangula alnus.

[5]

      Główna ścieżka przecinająca rezerwat wychodzi u zbiegu dwóch ulic, a właściwie polnych dróg - ulicy Dzikiej i Gajowej. Miejsce to jest dobrym punktem widokowym, skąd możemy obserwować wspaniałą panoramę, mając u swych stóp łąki z torem motokrosowym.

[6]

      Opuszczamy główną ścieżkę przecinającą rezerwat i nieco mniej uczęszczaną trasą skręcamy lekko w prawo i dochodzimy na skraj lasu, w pobliżu słupa elektrycznego linii wysokiego napięcia. Przed nami rozciąga się użytek ekologiczny „Łąki na Kopcach''. Po wyjściu na skraj rezerwatu ujrzymy panoramę Cieszyna i Czeskiego Cieszyna, w tle - Beskidu Śląsko-Morawskiego, a przed nami łąki ze śladami toru motokrosowego. Łąki te od ponad dwudziestu lat w znacznej części zaprzestano intensywnie użytkować rolniczo. Widoczne są jeszcze ślady miedz, które niegdyś rozdzielały trzy położone tarasowate dawne pola uprawne. Miedze i strome skarpy były wówczas jedynym miejscem, gdzie występowały rośliny ciepłolubne, świetnie rozwijające się na rędzinnej glebie.

      Pomimo iż teren, na którym się znajdujemy był od połowy lat 70. wykorzystywany jako tor motokrosowy, nie przestał fascynować i zadziwiać przyrodników swym bogactwem i występującym tu szeregiem interesujących gatunków roślin i zwierząt, w tym wielu gatunków prawnie chronionych.

      W roku 1995 na zlecenie Urzędu Miejskiego w Cieszynie przeprowadzono kompleksowe badania florystyczne i faunistyczne. Wyniki tych badań pozwoliły autorom opracowania zaproponować utworzenie na badanym obszarze użytku ekologicznego, który ma zapewnić zachowanie bogatej flory i fauny tego terenu.

      Uchwałą Rady Miejskiej w Cieszynie z dnia 26 października 1995 r. na powierzchni 18,0898 ha utworzono użytek ekologiczny „Łąki na Kopcach'' (ponowną uchwałę o ochronie tego obszrau Rada Miejska Cieszyna podjęła w styczniu 2003 r.). Od północy użytek graniczy z lasem rezerwatu „Kopce'', północno-wschodni kraniec wyznacza słup wysokiego napięcia w pobliżu ul. Gajowej, dalej granica biegnie równolegle do ul. Dzikiej i po ok. 400 m schodzi stokiem w kierunku zachodnim. Od składowiska odpadów i płotu oczyszczalni granica użytku biegnie na północ do rezerwatu „Kopce''.

      Zanim opuścimy skraj lasu i rozpoczniemy wędrówkę po łąkach, warto przyjrzeć się uważnie roślinności, która wąskim, kilkumetrowej szerokości pasem, oddziela las od zbiorowisk łąkowych. Pod linią elektryczną w ostatnich latach co najmniej dwukrotnie usunięto fragment drzewostanu i odkryto runo leśne. Jest to zabieg drastyczny, niestety konieczny ze względu na bezpieczeństwo i obowiązujące przepisy wymagające usuwania drzew spod linii wysokiego napięcia. Odkrycie runa stworzyło nowe warunki dla roślin: jedne - światłolubne - gwałtownie rozwijają się, inne - cieniolubne -zanikają. Jednak dopiero po kilku latach będzie możliwa pełna ocena przebiegu zmian roślinności w odsłoniętym pasie.

      Na obszarze użytku ekologicznego „Łąki na Kopcach'' nie wyznaczono szczegółowego przebiegu ścieżki przyrodniczej. Warto zwiedzić i obejść cały teren, wykorzystując do tego celu np. szlaki toru motokrosowego . Najciekawsze florystycznie fragmenty łąk położone są w południowo-wschodniej części użytku, na dość stromym zboczu przy ul. Dzikiej oraz w północno-zachodniej części, przylegającej do rezerwatu „Kopce'' (od miejsca, w którym opuściliśmy las rezerwatu, teren ten rozciąga się dokładnie przed nami, na zboczu opadającym na południe). Zwiedzanie użytku proponujemy zakończyć przy niewielkim stawku, w południowo-zachodnim krańcu terenu [7], w pobliżu miejskiego składowiska odpadów. Na obszarze użytku „Łąki na Kopcach'' możemy spotkać kilka zbiorowisk roślinnych. Wśród nich dominującą rolę odgrywa zespół łąk owsicowych oraz zespoły ziołoroślowe; bardzo interesujące są fragmenty muraw kserotermicznych. Wśród tych zbiorowisk o charakterze typowo łąkowym, pojawiają się zbiorowiska zaroślowe a nawet o charakterze niewielkich lasków z tymi samymi gatunkami roślin, jakie mogliśmy zobaczyć na terenie rezerwatu „Kopce''. W miejscach wilgotniejszych występuje roślinność bagienna, a w stawku wykształciło się zbiorowisko typowo wodne.

      Na terenach od dawna użytkowanych (koszenie) występuje zespół łąk owsicowych Arrhenatheretum medioeuropaeum. Dominują tu trawy, zwłaszcza owsica Arrhenatherum elatius i konietlica łąkowa Trisetum flavescens. Stosunkowo często rośnie tu też stokłosa Bromus erectus oraz zakwitający jesienią zimowit jesienny Colchicum autumnale [zd.28], gatunek podlegający ochronie prawnej. W miejscach o większym nasłonecznieniu łąki owsicowe przechodzą w zbiorowiska roślinności ciepłolubnej - w murawy kserotermiczne. Bardzo duży udział mają w nich: stokłosa, szałwia okręgowa Salvia verticillata, ośmiał mniejszy Cerinthe minor, chroniona centuria pospolita Centaurium erythraea subsp. erythraea [zd.29], kłosownica pierzasta Brachypodium piennatum (ry. ) i goryczka krzyżowa Gentiana cruciata [zd.30], podlegająca ochronie.

      Podobną roślinność możemy obserwować na torach motokrosowych. Na odsłanianej kołami motocykli glebie liczniej niż w innych miejscach utrzymują się populacje rzadkich gatunków roślin naczyniowych. W takich miejscach najczęściej występują: centuria pospolita, krzyżownica czubata Polygala comosa, roszpunka ząbkowana Valerianella dentata, chroniony dziewięćsił bezłodygowy Carlina acaulis [zd.31], wilczomlecz drobny Euphorbia exigua i wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias [zd.32], podlegająca ochronie prawnej wilżyna ciernista Ononis spinosa oraz sparceta siewna Onobrychis viciaefolia [zd.33]. Są to rośliny stosunkowo niskie, a przy tym wybitnie światłożądne, i praktycznie nie mające szans przeżycia w zbiorowiskach wysokich bylin i traw dominujących na omawianym terenie, np. w zbiorowiskach łąkowych czy ziołoroślowych.

      Zbiorowiska ziołoroślowe reprezentujące klasę Trifolio - Geranietea sanguinei zajmują przede wszystkim niewielkie pasy dawnych miedz. Tu rośnie rzepik pospolity Agrimonia eupatoria, cieciorka pstra Comnilla varia , lebiodka pospolita Origanum vulgare [zd.34], podlegający ochronie orlik pospolity Aquilegia vulgaris i inne. W miejscach wilgotniejszych wykształciły się zbiorowiska ze skrzypem olbrzymim Equisetum telmateia [zd.35] - rośliną prawnie chronioną, tutaj dość częstą. Podobnie interesujące jest zbiorowisko z tragankiem pęcherzykowatym Astragalus cicer, które w pewnym miejscu tworzy kobierzec o powierzchni ponad 20 m2.

      Roślinność zaroślowa i niewielkie zbiorowiska leśne, nazywane laskami śródpolnymi, występują głównie na starych miedzach śródpolnych. Występują tu głównie krzewy: kalina koralowa, klon polny, śliwa tarnina Prunus spinosa i inne. Spotykamy tu także drzewa i rośliny runa charakterystyczne dla lasów liściastych, grądów i buczyn, których są pozostałością. W obręb użytku ekologicznego wchodzą również lasy, które sąsiadują od południa z terenami łąk. Lasy te mają zbliżony charakter do rezerwatu „Kopce''. Występują tu praktycznie te same leśne gatunki roślin z wyjątkiem cieszynianki wiosennej.

      Na terenie użytku ekologicznego „Łąki na Kopcach'' stwierdzono występowanie prawie 40 gatunków roślin zaliczanych do rzadkich lub podlegających w Polsce ochronie prawnej. 

      Na terenie łąk na Kopcach możemy obserwować większość etapów sukcesji, od roślinności inicjalnej wyrastającej na odkrytym podłożu skalnym, na glebie pozbawionej warstwy próchniczej, po końcowe etapy przechodzenia zarośli krzewiastych w zbiorowiska leśne.

      Utrzymanie szaty roślinnej obszaru łąk na Kopcach w aktualnej niezmienionej formie jest dosyć trudne. Zbiorowiska łąkowe (nieleśne) to głównie zespoły półnaturalne. Swe istnienie zawdzięczają regularnemu wypasowi bydła lub koszeniu, co hamuje rozwój roślinności krzewiastej, a w konsekwencji również powstanie lasu. Podobną rolę, choć na mniejszą skalę, odgrywa na tym terenie niszczenie zbyt wybujałych roślin kołami pojazdów, z czym mamy do czynienia na Kopcach od kilkunastu lat. Pozostawienie obszaru łąk bez ingerencji człowieka doprowadziłoby wkrótce do zarośnięcia krzewami a następnie drzewami całego terenu. Być może już po kilkudziesięciu latach powróciłby tu las. Wykaszanie przynajmniej co 2-3 lata, wypasanie bydła, a obecnie w zupełnie przypadkowych miejscach mechaniczne niszczenie podłoża kołami motocykli przerywa ten naturalny proces sukcesyjny w kierunku lasu.

      Dalsze użytkowanie toru motokrosowego przez motocykle, korzystanie z tego terenu do jazdy na rowerach górskich i do organizacji różnych imprez sportowych, jak np. biegi na orientację, nie powinny przynieść istotniejszych szkód dla roślin i zwierząt żyjących na terenie użytku ekologicznego „Łąki na Kopcach''. Oczywiście, o ile wszystkie te imprezy będą organizowane w odpowiedniej skali i z zachowaniem pewnych warunków, jak np. wyłączenie z intensywnego użytkowania miejsc najbardziej cennych, gdzie najliczniej występują rośliny rzadkie i chronione. Wręcz przeciwnie - dalsze użytkowanie tego terenu w taki sposób i na taką skalę jak dotychczas jest warunkiem utrzymania na „Łąkach na Kopcach'' dużej różnorodności bogactwa gatunkowego i licznych, różnorodnych zbiorowisk roślinnych.

      Okazuje się, że nie zawsze „chronić'' znaczy pozostawić w bezwzględnym spokoju. Czasem trzeba wręcz „użytkować'', by móc ochronić i zachować walory przyrodnicze.

      Wykaszanie i wypasanie, a w mniejszym stopniu korzystanie z toru motokrosowego do jazdy motocyklem i rowerem, jakkolwiek wydają się na pierwszy rzut oka zwykłym barbarzyńskim niszczeniem dzikiej przyrody, akurat w przypadku użytku ekologicznego „Łąki na Kopcach'' są jednym ze sposobów właściwej ochrony istniejącej tu przyrody, co może wydawać się paradoksalne.

[7]

      Warto na zakończenie spojrzeć na niewielki stawek. Mimo że powstał on sztucznie i stosunkowo niedawno, to już pojawiły się w nim niektóre gatunki roślin wodnych. Można tu wyróżnić zespół pałki wodnej Typhetum angustifoliae, z dominującą pałką wąskolistną Typha angustifolia [zd.36], której towarzyszą inne gatunki szuwarowe: ponikło błotne Eleocharis palustris, przytulia błotna Galium palustre i żabieniec babka wodna Alisma plantago-aqnatica [zd.37]. W stawie, na głębokości 0,4 m rośnie również glon wielokomórkowy, ramienica Chara fragilis tworząc charakterystyczną podwodną „łąkę''. Latem gdy woda w zbiorniku wysycha, omawiane zbiorowisko zamiera, ale w sprzyjających warunkach łatwo się odtwarza.

      Nie sposób przecenić roli tego małego zbiornika wodnego w terenie porośniętym roślinnością leśną i łąkową. Stawek jest przede wszystkim miejscem rozrodu kilku gatunków płazów występujących na tym terenie.