Badania archeologiczne na Wzgórzu Zamkowym

W lipcu i sierpniu 2008 roku na Górze Zamkowej w Cieszynie przeprowadzono przedinwestycyjne badania archeologiczne, zlecone przez Urząd Miasta Cieszyna, mające na celu rozpoznanie terenu przed rozpoczęciem prac związanych z rewitalizacją zespołu parkowo-zamkowego, w ramach polsko-czeskiego projektu „REVITALPARK 2010”, współfinansowanego przez Unię Europejską. Badania miały charakter sondażowo-ratowniczy. Pracami kierował dr Sławomir Dryja, a prowadzono je przy współpracy z Działem Archeologii Muzeum Śląska Cieszyńskiego w Cieszynie. Ogółem w różnych częściach wzgórza wykonano 12 wykopów, zatwierdzonych przez WOZ w Katowicach (Delegatura w Bielsku-Białej). Niewielkie sondaże pozwoliły odsłonić zewnętrzny mur obwodowy w części zachodniej (obecnie rekonstruowany) oraz fragmenty murów w rejonie bramy wjazdowej, gdzie planowany jest nowy mostek. Największy wykop prowadził od rotundy w kierunku wschodnim, a jego długość wynosiła 30 m. I właśnie tutaj, bezpośrednio przy wieży przybramnej (W4 odc. 5 i 6), szczęśliwym trafem odsłonięto nienaruszone nawarstwienia świadczące o istnieniu w tej części Góry Zamkowej wczesnośredniowiecznego wału obronnego. Aczkolwiek różne ograniczenia i niewielki zakres prac umożliwiły odkrycie jedynie niewielkiego fragmentu owych skomplikowanych nawarstwień związanych z wielokrotnie przebudowywanym systemem obronnym, to uzyskane wyniki okazały się wyjątkowo zaskakujące. Badania, niestety, musiały zostać zakończone na głębokości 2,3 m, co nie pozwoliło na osiągnięcie skały macierzystej, a więc najstarsze poziomy związane z najdawniejszym osadnictwem na cieszyńskim wzgórzu pozostały nierozpoznane. 

Na uwagę zasługują przede wszystkim dwa najstarsze poziomy wału, które udało się odsłonić w trakcie podjętych badań. Stan zachowania odkrytych konstrukcji drewnianych pozwolił nie tylko na przynajmniej częściowe zrekonstruowanie wyglądu wału, ale także na pozyskanie próbek do analizy dendrochronologicznej, która umożliwia określenie daty ścięcia drzewa nawet z dokładnością do jednego roku. Analizę wykonał zespół dr hab. Marka Krąpca- prof. Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie. 

Pozostałości wału z młodszej fazy zostały uchwycone na poziomie około 1 m poniżej obecnego poziomu gruntu. Od strony wewnętrznej tworzyła go pionowa ściana wzniesiona w konstrukcji zrębowej, a zewnętrzne lico formowała kamienna oblicówka o szerokości około 1,5 m, wzniesiona bez użycia zaprawy. Wał spinały belki biegnące w jego poprzek i wchodzące w kamienną oblicówkę. Wał ten wzniesiono na rozwaliskach wału starszego, uprzednio zniwelowanego, by przygotować powierzchnię pod budowę konstrukcji drewnianych. Starsza z faz od strony wewnętrznej miała postać konstrukcji rusztowej lub przekładkowej, ale na obecnym etapie badań nie sposób określić ani pierwotnej szerokości całego wału, ani wyglądu lica zewnętrznego, gdyż wał pochodzący z młodszej fazy wkopany został w jego część środkową. 

Do analiz dendrochronologicznych przekazano 20 próbek zwęglonego drewna, przy czym w wypadku obu wymienionych wyżej konstrukcji chodziło wyłącznie o drewno dębowe. Aż 16 próbek spełniało wymogi niezbędne do uzyskania konkretnych dat, a ponadto odnośnie do dwóch stwierdzono słój podkorowy i warstwę bielastą, co umożliwiło określenie daty ścięcia drzewa z dokładnością do jednego roku. W sumie uzyskano datowanie dla 11 analizowanych sekwencji dendrochronologicznych, a szczęśliwie obie daty roczne pochodzą z dwu różnych faz- zatem dla każdej z faz dysponujemy jedną datą roczną. 

Dla najstarszej uchwyconej fazy umocnień- a więc wału wzniesionego w konstrukcji rusztowej lub przekładkowej- uzyskano daty dla 4 prób, które zawierają się w przedziale od 908 do 928 roku, z jedną datą roczną określoną na rok 928. Dla drugiej fazy umocnień- a zatem wału o konstrukcji zbliżonej do skrzyniowej z oblicówką kamienną- uzyskano 7 dat, które zamykają się w przedziale od 911 do 940 roku, przy czym cztery z nich datowane są po 937 roku, a jedną datę roczną określono na rok 940. 

Przebadane umocnienia grodu cieszyńskiego powstały więc niedługo po zniszczeniu niedalekiego grodu w Podoborze (obecnie po czeskiej stronie granicy), zapewne tuż po roku 928. Umocnienia starszej fazy grodu (zapewne wraz z pozostałymi zabudowaniami) zostały zniszczone i niedługo po 940 roku pojawiły się na ich rozwaliskach nowe, wzniesione w konstrukcji zbliżonej do skrzyniowej, z kamienną oblicówką od strony zewnętrznej. Na reliktach wału, w XIV wieku wzniesiono kamienny mur obronny, okalający zamek górny. Cieszyński gród w pierwszej połowie X w. należał prawdopodobnie terytorialnie do państwa Przemyślidów, natomiast w ostatnim dwudziestoleciu X w. znalazł się w granicach państwa Piastów. Wyniki najnowszych badań archeologicznych wyraźnie wskazują na to, że gród w Cieszynie istniał już w starszych fazach wczesnego średniowiecza (ceramikę z warstw wału można datować na VIII w.), a jego kluczowe położenie sprawiło, że najstarsze jego dzieje są o wiele bardziej złożone, niż dotychczas uważano. 

Jana Gryc, 

Zofia Jagosz-Zarzycka