Najstarszy cmentarz w Cieszynie

Najstarszym cieszyńskim cmentarzem, jest przypadkowo odkryty w latach ’40 XX w.- zespół grobów przy romańskiej rotundzie na Górze Zamkowej. Wstępnie archeolodzy datują użytkowanie cmentarza na okres wczesnego średniowiecza oraz czas funkcjonowania kasztelanii cieszyńskiej, czyli ok. X-XIII w. Pierwsze badania archeologiczne na Górze Zamkowej, w wyniku których odkryto cmentarz oraz stwierdzono romański charakter rotundy, przeprowadzono w latach okupacji hitlerowskiej. Przeprowadził je Niemiecki Urząd Konserwatorski we Wrocławiu. Kierownikiem badań został George Raschke - dyrektor Muzeum w Raciborzu. Badania trwały w latach 1941-1942. Podczas prac odkopano rotundę do fundamentów, zdjęto płaszcz klasycystyczny i odsłonięto wątek romański z przeróbkami gotyckimi. Czas budowy rotundy Raschke określił na pierwszą ćwierć XI w. Jednocześnie odkryto w wykopie na zewnątrz rotundy „zabytki jakoby z epoki brązu”, co pozwoliło stwierdzić prehistoryczne osadnictwo Góry Zamkowej. W czasie prac wykopaliskowych wokół i we wnętrzu rotundy natrafiono na ludzkie szczątki. Kości ludzkie były w wykopach: 2, 3 i 4, oraz 5. W wykopie 2 znajdowały się jedynie przemieszczone kości zsypane w stosy, w wykopie 3 i 4 odkryto 8 szkieletów w drewnianych trumnach, które oznaczono kolejno literami od „a” do „i”. Raschke dokładnie opisał je w sporządzonym inwentarzu i w dzienniku badań. Szkielety „g” i „i” zostały najprawdopodobniej przetransportowane z innego miejsca, ponieważ części górne szkieletów przesunięte były w dół trumny. W wykopie 5 odsłonięto kolejnych dziewięć szkieletów. Prócz tego napotykano także na liczne pojedyncze kości ludzkie. Ze względu na to, że niektóre fragmenty trumien, a także i pojedyncze kości ludzkie wmurowane były w ściany rotundy jednoznacznie stwierdzono, że pochówki te są starsze od budowli. Badań nie ukończono ze względu na ukazanie się na głębokości 3,5 m wody. Ponadto trwała wojna, brakowało osób do pomocy w prowadzeniu wykopalisk. Wykopy przy ścianie rotundy zasypano, samej jej zaś nie zabezpieczono. W 1947 roku rozpoczęto konserwację rotundy oraz kolejne badania archeologiczne. Prowadziło je Państwowe Muzeum Archeologiczne z Warszawy, kierownikiem została Alina Kietlińska. Wg informacji ustnej uczestnika wykopalisk- Jerzego Sikory, wydobyto cztery ludzkie szkielety. Ze względu na barak funduszy prace zostały przerwane i niedokończone.

Wszystkie kości ludzkie pozyskane w trakcie badań Raschkego i Kietlińskiej, przechowywane są w Dziale Archeologii Muzeum Śląska Cieszyńskiego. W roku 2008 materiał ten przekazano do analizy do Zakładu Antropologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, w celu pozyskania podstawowych informacji dotyczących ilości pochówków, płci, wieku w czasie zgonu, wysokości mieszkańców Góry Zamkowej oraz chorób, które przechodzili. Niestety, od czasu wykopalisk kości były wielokrotnie przekładane, przez co mogły ulec zniszczeniu a nawet zgubieniu. W analizie połączono te dwie grupy kości i określono najmniejszą możliwą liczbę osobników. Stwierdzono, że w okolicach rotundy na Górze Zamkowej w Cieszynie pochowano co najmniej 35 osobników, liczbę tę wyznaczono dodając do liczby najliczniej reprezentowanych kości udowych lewych (33) dwóch osobników dziecięcych, wyróżnionych na podstawie analizy innych części szkieletu.

Określenie wieku stwierdzono w 24 przypadkach: Infans I (0-7 lat)- 6 osób, w tym: okołoporodowy- 3 os; 1-1,5 roku- 1 os.; 4-5 lat- 1 os.; 6-7 lat- 1 os.; Infans II (7-14 lat)- 2 os.; Juvenis (14-22 lat)- 5 os.; Adultus (22-35 lat)- 3 os.; Maturus (35-55 lat)- 5 os.; Senilis (55-x lat)- 3 os.

Spośród wszystkich 35 osobników określeń płci dokonano w 22 przypadkach, na 6 mężczyzn i 6 kobiet. Powodem przeważającej ilości mężczyzn, może być specyfika cmentarza. W czasie wczesnego średniowiecza w rotundach i ich pobliżu częściej chowano mężczyzn, w Cieszynie byli to prawdopodobnie naczelnicy kasztelanii i członkowie ich rodzin, a także rycerze. Średnia wysokość osobników płci męskiej z serii szkieletowej z Góry Zamkowej w Cieszynie wyniosła 167,3 cm. Porównanie wysokości ciała z innymi materiałami świadczy o tym, że średnia wysokość ciała mężczyzn jest wyższa od średniej z trenów Polski i Śląska. Wysokości ciała kobiet, ze względu na zły stan zachowania materiału nie udało się wyznaczyć. Określenia warunków życia i stanu zdrowia dokonano analizując patologie i urazy oraz badając występowanie wyznaczników stresu fizjologicznego. Z dostępnych źródeł opisujących życie średniowiecznych mieszkańców Cieszyna wynika, że sytuacji, podczas których mogło dojść do złamań i zranień nie brakowało. W serii szkieletowej z Góry Zamkowej w Cieszynie zaobserwowano następujące urazy: ślad uderzenia na czaszce, złamanie kości piszczelowej oraz złamanie lewej kości łokciowej. Wśród stwierdzonych urazów oprócz złamań kończyn, wystąpił także jeden przypadek urazu czaszki kobiecej, spowodowany uderzeniem ostrą krawędzią. Dodatkowo stwierdzono osteoporozę, krzywicę, w dwóch żuchwach zauważono zęby z ubytkami próchniczymi. Najwięcej zmian degeneracyjnych w serii szkieletowej z Góry Zamkowej w Cieszynie dotyczyło kręgów i stawów kręgowych. Obecność tych zmian może świadczyć o przeciążeniu stawów i ciężkiej pracy fizycznej wykonywanej przez mieszkańców Góry Zamkowej w Cieszynie.

Nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy zasięg wykopalisk Raschkego i Kietlińskiej objął teren całego cmentarza. Być może w sąsiedztwie rotundy nadal spoczywają szczątki naszych przodków…

Joanna Żaba
Zakład Antropologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie