Cieszyn po II wojnie światowej - więcej

J. Spyra
       Okres II wojny światowej dla większości mieszkańców Cieszyna był czasem wielkich tragedii, zwłaszcza dla ludności żydowskiej, która praktycznie przestała istnieć. Liczba mieszkańców zmniejszyła się do 16,5 tysiąca w 1946 r. Jako organizm miejski Cieszyn przetrwał wojnę bez poważnych zniszczeń, jedynym większym obiektem zniszczonym przez okupanta był most pod zamkiem. Dewastacji uległo też wiele obiektów komunalnych i szkół, w których kwaterowały wojska niemieckie. Stosunkowo szybko przywrócono miasto do normalnego funkcjonowania, najdłużej (do września 1945 r.) trwało uruchamianie wodociągów. Powracający właściciele uruchamiali swoje sklepy i fabryki, wznowiły pracę szkoły i urzędy, już jesienią otwarto pierwszą wystawę w Muzeum w Cieszynie.
       Wraz z odbudową w życie miasta wkraczała nowa rzeczywistość. Po wycofaniu się z miasta Niemców na początku maja 1945 r. władzę przejęły władze komunistyczne na czele z prezydentem Janem Smotryckim, które przybyły do Cieszyna wraz z Armią Czerwoną. Odtąd rządy w mieście sprawowała Miejska Rada Narodowa, organem wykonawczym był jej przewodniczący, potem Naczelnik Miasta. Nominalnie ciała te pochodziły z wyborów, w rzeczywistości z nominacji partii politycznych, początkowo PPR i PPS, potem PZPR. W Cieszynie ulokowano siedzibę powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego, który prowadził krwawą walkę z polskim podziemiem zbrojnym na całym Śląsku Cieszyńskim. Ograniczono, potem zakazano działalności partii i stowarzyszeń innych niż komunistyczne, co dla nad wyraz aktywnej lokalnej społeczności było bardzo bolesne.
       Kilku przedwojennym organizacjom udało się jednak przetrwać, przede wszystkim Macierzy Szkolnej, która jednak pod nową nazwą Macierz Ziemi Cieszyńskiej musiała się ograniczyć do kultywowania pamięci o przeszłości regionu, teraz sztucznie nazywanego Ziemią Cieszyńską. Osoby sprzeciwiające się nowym porządkom czekały surowe represje. Wyeliminowano z życia publicznego cieszących się zaufaniem przedwojennych działaczy, podobnie jak duchowieństwo obu wyznań. Większość nieruchomości posiadanych przez kościoły oraz stowarzyszenia religijne została zarekwirowana. Upaństwowiono prowadzony przez siostry elżbietanki szpital, w 1949 r. przemieniono go w szpital Chorób Płucnych. Siostrom boromeuszkom nie pozwolono na dalsze prowadzenie szkół dla dziewcząt, które były wysoko oceniane także przez osoby innych wyznań. Uruchomiony w to miejsce zakład opiekuńczy dla nieuleczalnie chorych został szybko przejęty przez prokomunistyczne Zrzeszenie Katolików „Caritas”. W ewangelickim żeńskim alumnacie przy Placu Wolności ulokowano siedzibę Milicji Obywatelskiej.
       Bezpośrednio po zakończeniu wojny przedwojenni właściciele uruchamiali swoje poprzednie zakłady, inne, których właściciele, głównie Niemcy i Żydzi nie powrócili, uruchamiano jako firmy pod zarządem państwowym. Własność niemiecką znacjonalizowano od razu, podobnie jak większe przedsiębiorstwa, takie jak fabryka Maszyn i Odlewnia Żeliwa i Metali, Fabryka Farb i Lakierów, Fabryka Wafli „Olza”, Fabryka Czekolady i Cukierków „Delta” (potem połączone w Zakłady Przemysłu Cukierniczego „Olza”). Do przedwojennych tradycji cieszyńskiego drukarstwa nawiązywała Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza uruchomiona na bazie przedwojennej drukarni „Dziedzictwa bł. Jana Sarkandra” przez jej pracowników. Dalsze duże fabryki, które w następnych latach nadawały ton gospodarczemu i nie tylko życiu w mieście, powołano do życia w trakcie realizacji kolejnych planów gospodarczych. W okresie planu trzyletniego (1947-49) rozbudowano Fabrykę Maszyn Elektrycznych M-2 (dawniej Zakłady Elektromechaniczne Rohn-Zieliński), jeszcze bardziej w planie sześcioletnim, aż powstała największa w czasach komunistycznych Fabryka Maszyn Elektrycznych „Celma”. Podobnie rozwijała się Cieszyńska Fabryka Narzędzi, zwana „Cefaną”, którą połączono z „Celmą” w 1972 r. Fabryka Sprzętu Elektrogrzejnego „Termika”, powstała w 1951 r. z połączenia przedwojennej fabryczki żelazek „Sibreco” i małego zakładu sprzętu kuchennego K. Bilowickiego. W latach 60. XX w. wybudowana została Cieszyńska Wytwórnia Urządzeń Chłodniczych „FACH”, w tym samym czasie dla Cieszyńskiej Wytwórni Farb i Lakierów wzniesiono nowy zakład w Marklowicach. Cieszyńskie zakłady przeważnie produkowały na rynek, choć mieszkańcy miasta mieli problemy w nabywaniu ich wyrobów, sporą ich część eksportowano.
       Placówki handlowe w tradycyjnie kupieckim Cieszynie po 1945 r. znajdowały się w rękach prywatnych. W 1949 r. utworzono przedsiębiorstwo państwowe Miejski Handel Detaliczny, które po tzw. bitwie o handel wraz ze Spółdzielnią Spożywców „Konsum Robotniczy” przejęło wszystkie placówki w mieście po ich upaństwowieniu.
       Nastąpiły wielkie zmiany w składzie zawodowym i społecznym mieszkańców Cieszyna. Osoby narodowości niemieckiej, które najaktywniej opowiedziały się w czasie wojny po stronie okupanta, jeśli nie wyjechały same, zostały do tego zmuszone. Pierwszy raz w swojej historii Cieszyn stał się miastem jednolitym pod względem narodowym. W obręb włączono kolejne miejscowości: Krasną, Mnisztwo, Boguszowice, Marklowice. Rozwój demograficzny miasta nie był jednak imponujący: w 1950 r. Cieszyn liczył 19,5 tysiąca mieszkańców, w 1970 r. 23 tysiące. Dla mieszkańców zaczęto budować na obrzeżach miasta duże osiedla mieszkaniowe, np. pierwszy Zakład Osiedli Robotniczych zaczął w 1948 r. budować osiedle na Małym Jaworowym (tzw. ZOR). Potem powstały dalsze, budowane m.in. przez większe zakłady pracy, od 1958 r. Spółdzielnie Mieszkaniowe Cieszynianka i Olza (połączone w 1964 r.).
       Po II wojnie światowej sporo zrobiono dla uprzystępnienia wszystkim warstwom dostępu do szkół i oświaty, co ułatwiał fakt, że już w czasach austriackich wszystkie dzieci zostały objęte nauczaniem na szczeblu podstawowym, a prawie wszystkie szkoły posiadały własne budynki wzniesione w czasach austriackich albo w okresie międzywojennym. Po reformie z 1961 r. wszystkie szkoły podstawowe przekształcono w ośmioklasowe, wybudowano dwie nowe szkoły: w 1957 r. przy ul. Chopina i w 1960 r. na osiedlu ZOR. Wzrosła liczna szkół średnich, jako pierwsze od 1.IX.1946 r. podjęły działalność Państwowa Średnia Szkoła Zawodowa dla Pracujących, Państwowa Szkoła Zawodowa Żeńska oraz Liceum Spółdzielcze. Potem uruchamiano dalsze placówki: w czerwcu 1969 r. w 17 szkołach średnich na terenie Cieszyna (licea ogólnokształcące, technika, liceum medyczne, licea i technika dla pracujących) uczyło się 3616 uczniów. Cieszyn nadal więc stanowił oświatowe centrum całego regionu, mimo tego, że po II wojnie światowej szkoły średnie zaczęły powstawać także w innych miastach Śląska Cieszyńskiego. Reaktywowana w 1945 r. Wyższa Szkoła Gospodarstwa Wiejskiego przy ul. Kraszewskiego działała w Cieszynie do 1950 r., potem przeniesiono ją do Olsztyna. W 1960 r. uruchomiono Studium Nauczycielskie, które spełniało funkcję szkoły pół-wyższej. Uczelnię wyższą Cieszyn na nowo uzyskał dopiero w 1971 r. wraz z uruchomieniem cieszyńskiej filii Uniwersytetu Śląskiego.
       Nieprzerwanie działało w Cieszynie muzeum, w październiku powołano do życia Teatr Polski w Cieszynie. Już jednak w grudniu połączono go ze sceną w Bielsku jako „Teatr Polski Cieszyn-Bielsko”. Niezbyt szczęśliwy dla Cieszyna mariaż zakończył się w 1961 r. Od tego czasu cieszyński teatr służy jako scena dla zapraszanych zespołów i innych organizowanych imprez.
       Dopiero w końcu 1968 r. Cieszyn zaprzestał odbierać wodę z dawnych ujęć w Oldrzychowicach w Czechosłowacji, plany gospodarcze RWPG przewidywały wspólne rozwiązywanie problemów przez Cieszyn i Czeski Cieszyn, a oba miasta oficjalnie łączyła obustronna przyjaźń. Przeważnie jednak przejawiała się ona tylko kilkoma oficjalnymi imprezami w ciągu roku, a granica polsko-czechosłowacka była jedną z najszczelniejszych w powojennej Europie. W maju 1980 r. Cieszyn został przez komunistyczne władze Polski wyróżniony Orderem Komandorskim Orderu. Już latem, jak wszędzie, także w Cieszynie powstały liczne komisje NSZZ „Solidarność”, mieszkańcy próbowali wziąć na nowo własne sprawy i sprawy swojego miasta we własne ręce. Stan wojenny ogłoszony w grudniu 1981 r. odwlekł to jeszcze o kilka lat. W 1989 r. komunizm się skończył, mieszkańców po obu stronach granicy zjednoczył protest przeciwko budowie elektrowni w Stonawie. Odbywały się w tej sprawie liczne wiece i manifestacje. Latem 1989 r. powstał w Cieszynie Komitet Obywatelski, który w następnym roku, w sojuszu z NSZZ Solidarność oraz Klubem Inteligencji katolickiej oraz Polskim Towarzystwem Ewangelickim utworzył Klub Obywatelski „Solidarność”, który w wyborach komunalnych w maju 1990 r. zdobył 26 mandatów na 30. Burmistrzem został dr Jan Olbrycht.
       Władze miejskie czekał niełatwy proces stawiania gospodarki komunalnej na normalne tory, rozliczenia się z poprzednimi właścicielami posesji, które w czasach komunistycznych bezprawnie przejęto, komunalizacji mienia, w końcu budową nowych, niezbędnych obiektów, z których najważniejsze to oczyszczalnia ścieków oraz adaptacja dawnej mennicy na siedzibę Książnicy Cieszyńskiej. Nawiązując do ogromnych tradycji społecznej aktywności mieszkańcy sami dokonali jeszcze większych przemian. M.in. powstały nowe, niepaństwowe szkoły różnego szczebla, w tym katolickie i ewangelickie licea i gimnazja.