Okres Międzywojenny 1918-1945 - więcej

J. Spyra
       Na skutek przegranej wojny w październiku 1918 r. rozpadła się wielonarodowościowa monarchia austro-węgierska, a Polacy i Czesi uzyskali możliwość życia we własnych państwach narodowych. Już w połowie października powstała w Cieszynie Rada Narodowa dla Księstwa Cieszyńskiego, która objęła władzę nad większością Śląska Cieszyńskiego. Miała ona siedzibę na zamku, natomiast na ratuszu nadal rezydowały władze miejskie zdominowane przez Niemców, które nie uznały władzy Rady Narodowej. Nie uznały też kompetencji Rady władze czechosłowackie w Pradze, a spór o przynależność terytorialną Śląska Cieszyńskiego zaangażowane były zwycięskie mocarstwa, które reprezentowały dwie międzynarodowe komisje (rozjemcza w 1919 r. i plebiscytowa w 1920 r.) mieszkające w hotelu „Pod brunatnym Jeleniem”. Ostatecznie w lipcu 1920 r. Śląsk Cieszyński został podzielony między Polskę i Czechosłowację, podziałowi uległ też Cieszyn. Prawobrzeżna część miasta z historycznym centrum przypadła Polsce, przedmieścia leżące na lewym brzegu Czechosłowacji i utworzyły nowe miasto: Czeski Cieszyn.
       Z polskiego Cieszyna wyjechało po I wojnie światowej wielu austriackich urzędników, inni woleli przenieść się do czechosłowackiej części miasta. Na ich miejsce przybyli nowi z Polski, w efekcie już w 1921 r. tylko 30% mieszkańców deklarowało język niemiecki jako macierzysty. W 1921 r. Cieszyn liczył ponad 15 tysięcy mieszkańców, dziesięć lat później 18 tysięcy. Jego obszar początkowo obejmował 424 ha, potem się powiększył przez przyłączenie sąsiednich gmin: w 1922 r. Błogocic, a w 1932 r. Bobrku.
       W latach 1920-22 na czele władz miejskich stała mieszana polsko-niemiecka Komisja Administracyjna kierowana przez polskiego komisarza. W 1922 r. Cieszyn wraz z powiatem został włączony do nowo powstałego województwa śląskiego, a władzę sprawowała pochodząca z wyborów Rada Miejska. Przewagę mieli w niej Polacy, stanowiący obecnie zdecydowaną większość mieszkańców, ale przedstawiciele mniejszości niemieckiej mieli duże znaczenie, zarezerwowany był też dla nich fotel jednego z wiceburmistrzów. Jednym z pierwszych pociągnięć władz miejskich była ostateczna likwidacja niemieckich napisów i znaków poprzednich czasów, cesarskie pomniki zostały z głównych placów usunięte, ulice otrzymały polskie nazwy, w większości nawiązujące do tradycyjnych. Zmieniło się to po 1935 r., w czasie rządów sanacji, kiedy odgórnie zaczęto polonizować wszystko, co brzmiało za mało po polsku. Na czele władz miejskich stali Jan Michejda (1922-27), ks. Józef Londzin (1927-29), Władysław Michejda (1929-37) i Rudolf Halfar (1937-39). Zresztą dla dobra znajdującego się w trudnym położeniu miasta umieli z sobą zgodnie współpracować nie tylko Polacy i Niemcy, ale także Żydzi, którzy stanowili ok. 10 % ludności miasta.
       Wszystkich bowiem dotknął podział jednolitego dotąd miasta, niemal każda rodzina zostawiła swoich krewnych za granicą, która przez cały okres międzywojenny mocno dzieliła. Cieszyn został odcięty od dotychczasowego zaplecza gospodarczego, zerwane zostały wcześniejsze kontakty ekonomiczne i gospodarcze. Doprowadziło to do wielkiego regresu ekonomicznego, spotęgowany przez światowy kryzys gospodarczy w latach 20. XX w. Minęło wiele czasu zanim zbudowano infrastrukturę niezależną od Czeskiego Cieszyna. Szybko natomiast urządzono polskie instytucje a także szkoły, stopniowo ograniczając, a w końcu likwidując szkoły niemieckie. Na ich miejsce powstało państwowe seminarium polskie, dwa gimnazja, nie licząc sieci szkół podstawowych i zawodowych. Trudne położenie Cieszyna łagodził fakt, że, że prawie wszystkie wcześniej wspólne obiekty pozostały po polskiej stronie. Jedyna większą instytucją powstałą w tym okresie był gmach ubezpieczalni przy ul. Bielskiej. W 2. połowie 30 lat Cieszyn zaczął się znowu rozwijać, ale z 11 fabryk powstałych w latach 1921-36 tylko 3 były większe (ok. 200-400 pracowników). W 1934 r. Cieszyn, dzięki kolei do Zebrzydowic, otrzymał nowe połączenie z Górnym Śląskiem, własny wodociąg zbudowano dopiero w 1937 r. Udało się też scalić wszystkie istniejące w mieście zbiory muzealne, w postaci muzeum centralnego, którego zbiory w 1922 r. ulokowano w najlepszym do tego miejscu, mianowicie na cieszyńskim zamku. Jednak w 1929 r. muzeum musiało opuścić wynajmowane tu pomieszczenia, ostatecznie znalazło siedzibę w zakupionej przez miasto od rodziny Demlów kamienicy przy ul. Regera, (dawny pałac Larischów).
       Znacznie większe zmiany przeżyła druga część Cieszyna, stanowiąca dotąd tylko przemysłowe przedmieście. Z ważniejszych budowli znajdował się tu tylko dworzec kolejowy, kościół katolicki Najświętszej Marii Panny przy Alejach, dwie niemieckie szkoły i kilka większych zakładów. W 1921 r. Czeski Cieszyn liczył ponad 8 tysięcy mieszkańców, ale tylko 399 domów. Przede wszystkim brakowało obiektów dla instytucji użyteczności publicznej, które wszystkie trzeba było wybudować na nowo. Zarządzająca z początku miastem Komisja Rządowa uzyskała niskooprocentowaną pożyczkę państwową w wysokości 15 milionów koron, które przeznaczono na budowę szkół oraz innych obiektów komunalnych. Kontynuowała to wyłoniona w 1923 r. Rada Miejska, która wybrała burmistrzem Józefa Kożdonia, założyciela i przywódcę Śląskiej Partii Ludowej (ślązakowców). Jedynie bowiem 30 % mieszkańców deklarowało w 1921 r. narodowość czechosłowacką, 50,6% niemiecką, a 8,2 polską. Pozostałe 10 % stanowili Żydzi. W mieście mieszkało wtedy ponad 8 tysięcy osób, w 1931 r. liczba ludności Czeskiego Cieszyna wzrosła do 10,5 tysiąca, przybyło przede wszystkim Czechów (do 45%) i Polaków (do 15,5%), natomiast liczba Niemców zmalała. Nadal jednak w wyborach komunalnych partie niemieckie i ślązakowcy posiadały większość, przez co Kożdoń pozostał burmistrzem miasta do 1938 r.
       Mimo różnic politycznych i narodowych władze miejskie pod jego kierunkiem w ciągu kilkunastu lat zbudowały wszystkie niezbędne obiekty: m.in. siedzibę starostwa 1924-27, cmentarz 1924-25, rzeźnię 1926-29, pocztę 1932, budynek powiatowej kasy chorych 1931 r. Jednym z ostatnich akcentów była budowa nowego ratusza w Czeskim Cieszynie, który został oddany do użytku w 1929 r. oraz rynku wokół niego. Wiele sił i środków poświęcono na urządzenie nowych szkół, zwłaszcza dla czeskich i polskich dzieci. Najbardziej okazały gmach czeskiego gimnazjum ukończono w 1935 r. Dopiero w 1937 r. oddano do użytku własny szpital w Czeskim Cieszynie.
       Intensywną działalność budowlaną prowadziły też kościoły i inne instytucje oraz osoby prywatne. Stosunkowo szybko powstała w Czeskim Cieszynie parafia katolicka, która dysponowała kościołem na alejach. Kościół ewangelicki podzielił się na dwa zbory, przy czym zbór niemiecki wybudował kościół na Placu Dr. Marcina Lutra, a kościół polski na Niwach. Odrębny gmach wznieśli wierni kościoła czeskobraterskiego. Podzieleni także byli wyznawcy judaizmu, którzy własną gminę wyznaniowa utworzyli w 1923 r. W następnych latach powstała synagoga gminna, jedna ortodoksyjna oraz dwa prywatne domy modlitwy. Liczba domów w Czeskim Cieszynie w latach 1924-38 podwoiła się (do 800), powstały całe nowe dzielnice, m.in. Na Rozwoju.
       Inaczej mówiąc w ciągu kilkunastu lat Czeski Cieszyn został przekształcony w pełnoprawne miasto ze wszystkimi niezbędnymi strukturami, obiektami i infrastrukturą. Powstało centrum społeczno-kulturalne, które spełniało po czeskiej części Śląska Cieszyńskiego podobne funkcje, jak wcześniej cały Cieszyn. Czeski Cieszyn był też ważnym ośrodkiem mniejszości polskiej, ze względu na centralne położenie i połączenia komunikacyjne. Tu miały siedzibę polskie szkoły oraz najważniejsze polskie organizacje, takie jak Macierz Szkolna w Czechosłowacji czy Rodzina Opiekuńcza. Podstawą ekonomiki miasta był przemysł i drobne rzemiosło, a jedną z najlepiej rozwiniętych branży było tu rzecz jasna budownictwo. Sporo osób pracowało też w handlu, finansach, wolnych zawodach i transporcie. Podobnie jak w polskiej części miasta działało tu ponad 150 różnych stowarzyszeń.
       Po włączeniu tzw. Zaolzia do Polski w październiku 1938 r. obie części miasta połączono, a siedzibą władz miejskich stał się ratusz w Czeskim Cieszynie, teraz zwanym Cieszynem Zachodnim. Władze polskie uznały za obywateli miasta tylko osoby mieszkające tu przed 1918 r., przez co miasto musiało opuścić wielu mieszkańców, nawet tu urodzonych. Czeskie szkoły przekształcono w polskie placówki.
       Miasto pozostało zjednoczone także w czasie II wojny światowej, kiedy Cieszyn został włączony do Rzeszy Niemieckiej. Hitlerowcy zajęli miasto bez walki, tymczasowym burmistrzem został wiceburmistrz Artur Gabrisch, Już po miesiącu zastąpił go Wilhelm Koperberg, przybysze z Rzeszy objęli także większość stanowisk w mieście oraz w nowo utworzonym powiecie Teschen. Polscy działacze zostali usunięci albo aresztowani, zakazano publicznego używania języka polskiego. Ludność polska i czeska podlegała w tym czasie wielu formom dyskryminacji, wielu stracono w publicznych egzekucjach, np. Pod Wałką w 1942 r. W dawnych barakach wojskowych z czasów I wojny światowej na Konteszyńcu hitlerowcy urządzili obóz jeniecki (Stalag VII). Jeszcze gorszy los spotkał ludność żydowską, która została zmuszona do ucieczki albo została deportowana do obozów koncentracyjnych. Zniszczono żydowskie synagogi i domy modlitwy w obu częściach miasta, za wyjątkiem synagogi „Szomre Szabos” przy ul. J. Bożka. Niewiele wyszło z niemieckich planów stworzenia w Cieszynie wielkiego ośrodka ekonomicznego i kulturalnego w południowej części Górnego Śląska. Po zakończeniu wojny przywrócony został stan z 1937 r.