Okres konstytucyjny - więcej

J.Spyra
       Wybuch Wiosny Ludów w 1848 r. oraz rewolucji marcowej w Wiedniu spotkał się w Cieszynie z wielkim odzewem. Mieszkańcy masowo wstępowali do Gwardii Narodowej„Gwiazdkę Cieszyńską”, która stała się organem skupiającym coraz silniejszy polski ruch narodowy.
       Zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu, a także zabudowie Cieszyna nastąpiły dopiero po przywróceniu w monarchii austriackiej (od 1867 r. austro-węgierskiej) rządów konstytucyjnych po 1859 r. Zbiegło się to z okresem największego ekonomicznego i demograficznego rozwoju Cieszyna, stolicy dynamicznie rozwijającego się w 2 połowie XIX w. i na pocz. XX w. Śląska Cieszyńskiego. W samym Cieszynie istniało tylko kilka dużych zakładów przemysłowych, największa z nich, fabryka mebli giętych J. i J. Kohnów w okresie największego rozkwitu zatrudniała ok. 2 tysięcy pracowników. Istniało też kilka innych fabryk mebli (J. Pohlnera, E. Skřivanka), kilka drukarń, z drukarnią Prochasków na czele, wiele zakładów fotograficznych, fabryki likierów. Najwięcej miasto korzystało ze swojego położenia, stanowiąc centrum handlowe i komunikacyjne oraz tradycyjnie znaczący ośrodek nauki i kultury, a od końca XIX w. ośrodek wypadowy dla rozwijającej się turystyki masowej. Podwoiła się liczba mieszkańców Cieszyna. W 1849 r. miasto liczyło ok. 7 tysięcy obywateli, w 1869 r. niespełna 10 tysięcy, spis z 1900 r. wykazał w mieście ponad już 17 tysięcy osób, kolejny w roku 1910 r. 20,5 tysiąca. Do tego dochodziło prawie 2 tysiące wojskowych z miejscowego garnizonu.
       Zgodnie z nowym porządkiem politycznym i prawnym mieszkańcy monarchii bez względu na narodowość i wyznanie posiadali prawa obywatelskie, mogli też samodzielnie kierować swoimi sprawami. Władza w mieście została przekazana w ręcewybieranej na trzy lata Rady Miejskiej, która wyłaniała spośród siebie kilkuosobowy Zarząd na czele z burmistrzem. Burmistrzami Cieszyna w tym czasie byli dr Jan Demel (1861-1892 z kilkumiesięczną przerwą), jego syn dr Leonhard Demel (1892-1908 i 1913-15) oraz dr Rudolf Bukowski (1908-1913). Kierowali oni na co dzień sprawami miasta, które w tym czasie przekształciło się w nowoczesny ośrodek urbanistyczny ze sprawnie funkcjonującą infrastrukturą komunalną. Wybudowano lub przebudowano wiele budynków użyteczności publicznej: ratusz, urzędy administracji komunalnej i państwowej, szkoły, kościoły. Powstało wiele nowych, nieznanych przedtem obiektów jak hotele, banki, rzeźnia miejska, wodociągi, duży cmentarz komunalny. Zaprowadzono oświetlenie gazowe, potem elektryczne (1910 r.). Przy współpracy instytucji państwowych i kościelnych oraz działających w mieście stowarzyszeń i osób prywatnych wzniesiono wiele nowych obiektów, zakładów opiekuńczych i socjalnych oraz kilka szpitali. Największy, założony w 1892 r. jako Powszechny Szpital Ewangelicki przez pastora Teodora Haasego, w 1903 r. został przejęty przez władze śląskie (ob. Szpital Śląski). Zadbano o wystrój miasta, które upiększało kilka parków oraz ustawione w publicznych miejscach pomniki. Od fundamentów wystawiono prawie wszystkie kamienice w obrębie dawnych murów miejskich, wzorując się głównie na tzw. wiedeńskiej secesji. Porządku w mieście pilnowała policja i straż miejska, nad bezpieczeństwem mieszkańców czuwała też od 1871 r. ochotnicza straż pożarna oraz pogotowie ratunkowe. Dla potrzeb coraz liczniej odwiedzających miasto turystów swoje usługi oferowały coraz liczniejsze hotele i zajazdy, z najbardziej reprezentacyjnym hotelem „Pod brunatnym Jeleniem”. Komunikację zapewniały konne dorożki, których właściciele zwani byli fiakrami. Było ich w 1899 r. 10, w 1910 r. już 26. Pierwszy samochód, czy też w ówczesnej terminologii „automobil'' marki Mercedes, przejechał ulicami miasta w 1908 r.
       Wielkie znaczenie miała budowa w 1869 r. kolei koszycko-bogumińskiej oraz dworca na lewym brzegu Olzy, w 1886 r. doszła kolej łącząca Kalwarię Zebrzydowską z miastami na Morawach przez Bielsko, Cieszyn i Frydek. Leżące na lewym brzegu Olzy przedmieścia szybko przekształciły się w przemysłową dzielnicę miasta. W 1910 r. mieszkała tu już prawie 1/3 mieszkańców Cieszyna, powstało wiele nowoczesnych fabryk, m.in. drukarnia Fritza Kutzera. Rozwinęła się zwłaszcza tzw. Saska Kępa, zwana też Sachsenbergiem, główna ulica biegnąca od głównego mostu pod zamkiem do dworca kolejowego. W 1911 r. uroczyście uruchomiono w Cieszynie linię tramwajową, która poprzez obecny Most Przyjaźni, ulicę Głęboką i Rynek Główny łączyła dworzec kolejowy z ulicą Wyższa Brama. Wcześniej komunikację pomiędzy centrum miasta a dworcem zapewniały konne omnibusy, m. in. dowożące pasażerów do niektórych hoteli w mieście.
       W 2 połowie XIX w. Cieszyn stał się także ważnym ośrodkiem oświaty i kultury. W mieście działało 16 szkół szczebla podstawowego, trzy szkoły średnie, trzy seminaria, ich absolwenci w dużej liczbie kontynuowali potem naukę w uczelniach wyższych, głównie w Wiedniu. Istniało 9 kościołów katolickich, 1 ewangelicki i 2 żydowskie synagogi. Z tego powodu Cieszyn zwano „miastem kościołów i szkół”. W 1910 r. oddano do użytku Teatr Niemiecki ze stałym zespołem teatralnym. Wcześniej przedstawienia teatralne odbywały się w sali przy ratuszu albo w hotelach. Obok starej Biblioteki i Muzeum ks. Szersznika powstało w 1901 r. Muzeum Miejskie, dalsze kolekcje dzieł sztuki i pamiątek historycznych były gromadzone przez różne cieszyńskie stowarzyszenia i osoby prywatne. Na wyróżnienie zasługuje przede wszystkim prywatne muzeum Bruno Konczakowskiego [zob.], kupca wyrobami żelaznymi.
       W czasach konstytucyjnych istniało też w Cieszynie kilka wydawnictw, ukazywało się wiele gazet i czasopism reprezentujących różne poglądy polityczne i narodowe mieszkańców miasta. Z wielkiej liczby wydawanych w mieście książek spora część wyszła spod pióra miejscowych twórców piszących w różnych językach. Na uwagę zasługują poeci Paul Lamatsch von Warnemünde, Friedrich Uhl (potem działający w Wiedniu) i Jan Kubisz, pisarka Edith Schmettan, historycy Mathias Kasperlik, Gottlieb Biermann, Frantiąek Slama i Franciszek Popiołek. Znanym w całej Europie uczonym był Eduard August Schroeder. Z malarzy zasłynęli Edward Świerkiewicz i Ida Münzberg oraz pochodzący z Paryża Henri Adell Trouck. Kilka działających w Cieszynie szkół muzycznych, z najbardziej znaną Slawika i Pogrobińskiego zapewniło solidne wykształcenie muzyczne wielu artystom. Wielu z nich rozsławiło potem Cieszyn na scenach całego świata jak np. śpiewaczka Rosa Pauly czy skrzypek Max Rosthal, zwany cieszyńskim Paganinim [zob.]. Mieszkańcy Cieszyna na przełomie XIX i XX w. utrzymywali bardzo żywe kontakty z ówczesną stolicą, czyli Wiedniem, wiedeńskie gazety oraz moda nadawały to życiu politycznemu i towarzyskiemu [zob. 2.9]. Wielkim wydarzeniem były kilkukrotne wizyty w mieście cesarza Franciszka Józefa I oraz innych członków panującej dynastii.
       Cieszyńskie mieszczaństwo brało żywy udział w życiu politycznym i społecznym nie tylko swojego miasta. Przed I wojną światową działało na terenie miasta aż 179 zarejestrowanych stowarzyszeń. Pozycja ekonomiczna, poparcie mieszkańców wyznania mojżeszowego a przede wszystkim kurialny system wyborczy zapewniały absolutną władzę w mieście reprezentantom ludności niemieckiej, którzy stanowili mniejszą jej część. Dominującą rolę w politycznym życiu miasta odgrywała w czasach austriackich partia niemieckich liberałów. Ich organem prasowym był wydawany przez Karola Prochaskę tygodnik, potem dziennik „Silesia”. Z grona liberałów zorganizowanych w Związku Niemieckim wywodzili się burmistrzowie, ważny był też Niemiecki Związek Szkolny. Siedzibą instytucji i stowarzyszeń niemieckich był od 1898 r. tzw. Dom Niemiecki przy ul. Głębokiej (ob. Miejska Biblioteka Publiczna). Działali też w Cieszynie tzw. ślązakowcy, skupiający osoby wywodzące się z rodzin polskich, ale skłaniające do kultury i języka niemieckiego. W 1910 r. urządzili oni własny Dom Śląski przy Górny Rynku. Dążności ludności czeskiej, stanowiącej ok. 6% mieszkańców miasta, reprezentował założony w 1882 r. klub „Snaha” (Dążenie). Na przełomie XIX i XX w. bardzo widoczna była w mieście kolonia węgierska, skupiająca oficerów z miejscowego garnizonu oraz urzędników kolei koszycko-bogumińskiej. Założyli nawet własny Klub Węgierski, promujący zwyczaje i kulturę węgierską w mieście nad Olzą.
       Najliczniejsza grupę mieszkańców Cieszyna stanowiła ludność polskojęzyczna, choć według oficjalnych statystyk osoby uważające język polski za macierzysty stanowiły w 1900 r. tylko 34% ludności miasta (według szacunków działaczy polskich ok. 60 %). Polski ruch narodowy rozwijał się w 2 połowie XIX w. coraz silniej, a najważniejszymi polskimi instytucjami, poza polska prasą na czele w „Gwiazdka Cieszyńską” były Czytelnia Polska Ludowa (założona w 1861 r.), Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek (1873) oraz Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego (1885 r.). Wszystkie one miały siedzibę w Cieszynie, ale oddziaływały na obszar całego Śląska Cieszyńskiego. W 1901 r. w dawnym zajeździe „Pod Czarnym Orłem” przy Rynku Głównym działacze polscy urządzili Dom Narodowy, który stanowił odtąd siedzibę wszystkich polskich organizacji i stowarzyszeń. W Cieszynie mieszkała też większość przywódców polskiego ruchu narodowego, takich jak Paweł Stalmach, Ignacy Świeży, Józef Londzin. Osiągnięcia jakie polski ruch narodowy osiągał w skali całego Śląska Cieszyńskiego, m.in. w postaci mandatów poselskich do władz w Opawie i Wiedniu, nie przekładały się na sukcesy w wyborach komunalnych w Cieszynie. Dopiero w 1913 r. weszła do cieszyńskiego Wydziału Gminnego, i to jako zastępca, osoba reprezentująca polski obóz narodowy. Mimo sprzeciwu władz miejskich Cieszyna udało się jednak uruchomić w pierwsze polskie Gimnazjum, potem polską szkołę ludową przy obecnej ul. ks. I. Świeżego i dalsze polskie placówki oświatowe.
       Przed I wojną światową Cieszyn, bez prawie dwutysięcznego garnizonu wojskowego, liczył ponad 20 tysięcy mieszkańców i był prężnie rozwijającym się nowoczesnym ośrodkiem miejskim. Był też stolicą bardzo rozwiniętego Śląska Cieszyńskiego, w którym rolnicze regiony na wschodzie i południu doskonale uzupełniały przemysł ciężki zagłębia karwińskiego i Bielska. Ożywione życie polityczne i społeczne zdominowane było sporami narodowościowymi, które jednak nie uniemożliwiały wspólnej pracy dla dobra miasta. W czasie I wojny światowej Cieszyn znów stał się znany w Europie, jako że w latach 1914-1917 mieściła się tu siedziba naczelnego dowództwa armii austriackiej.