Klasztor i kościół braci bonifratrów

Założycielem Zakonu Braci Miłosierdzia był Jan Cidade, zwany Janem Bożym (1595–1650), który urodził się w Portugalii, ale działał głównie w Hiszpanii. Był to okres świetności tych krajów i jednocześnie czas okrutnych wojen, w których człowiek i wskazania chrześcijaństwa niewiele znaczyły. Jan Cidade poświęcił się pomocy cierpiącym, w 1540 r. założył pierwszy szpital w Grenadzie, w którym służyli bracia, skupieni wokół niego. Zgromadzenia Braci Miłosiernych powstały szybko w wielu krajach Europy. 

Powstanie klasztoru bonifratrów w Cieszynie stało się możliwe dzięki fundacji barona Adama Borka z Tworkowa i Roztropic, właściciela Wędryni i Grodziszcza. Umierając bezpotomnie, złożony długotrwałą chorobą, umyślił urządzić w Wędryni szpital dla swoich poddanych. Opiekujący się nim bonifratrzy przekonali jednak barona, aby szpital urządzić w Cieszynie, gdzie znajdowało się więcej potrzebujących oraz fachowych medyków. W testamencie Adam Borek przekazał majątek zakonowi bonifratrów w celu założenia w Cieszynie klasztoru i szpitala. Budowę nowej rezydencji rozpoczęto w 1698 r., po rezygnacji z projektów przejęcia, w zasadzie pustego, kościoła św. Trójcy. Plany budowy opracował Michael Klein z Nysy. Po wykończeniu czterech traktów klasztornych i sali dla chorych Bracia przenieśli się 30 listopada 1700 r. z tymczasowej siedziby w Wędryni do klasztoru w Cieszynie zabierając z sobą zwłoki Adama Borka i jego żony, które pogrzebano w krypcie klasztornej. 

W następnych latach urządzano przede wszystkim pomieszczenia klasztorne i szpitalne. Zgodnie ze swoim powołaniem Bracia Miłosierni najwięcej uwagi poświęcali opiece nad chorymi i aptece, pierwszej w Cieszynie prowadzonej przez fachowe osoby. Do 1800 r. w przyklasztornym szpitalu znalazło opiekę ok. 40 tysięcy chorych, z czego 37 tys. wyzdrowiało. Natomiast budowa kościoła przeciągała się aż do 1714 r., kiedy kościół poświęcił dziekan cieszyński Jan Gallus Twaruszka. Dopiero jednak w 1717 r. zaczęto wznosić sklepienie, wieżę ukończono w 1718 r. Uroczystej konsekracji całego kościoła dokonał 29 lipca 1719 r. sufragan wrocławski Eliasz Daniel Sommerfeld. Wnętrze kościoła wyposażano stopniowo. Ołtarze boczne urządzono w 1723 r. i 1739 r., dopełnieniem wystroju wnętrza było wystawienie w 1743 r. nowego ołtarza głównego. Ostatnią, większą inwestycją była budowa wyższej wieży kościoła w latach 1797–98, według projektu Józefa Drachny, fasada uzyskała wtedy obecny, klasycystyczny wystrój. W XIX w. kościół wielokrotnie poddawano różnym zabiegom renowacyjnym. 

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny tworzy fragment zabudowań klasztoru braci bonifratrów. Zbudowany jest na planie prostokąta, z prezbiterium skierowanym na północ. Jest budowlą jednonawową, trzyprzęsłową, z nawą o szerokości równej prezbiterium. Ściany nawy dzielone są pilastrami, pomiędzy nimi znajdują się zamknięte półkoliście wnęki arkadowe, a w ścianie wschodniej, zamiast okien, półkoliste arkady otwarte na korytarz klasztorny na piętrze. Od południa nawę zamyka dwukondygnacyjny chór, nad którym znajduje się wieża, w przyziemiach chóru krypta, a w bocznych przęsłach dwie kaplice. Jednoprzęsłowe prezbiterium zamknięte jest ścianą prostą, przy nim zakrystia i oratorium na piętrze, wsparte na półkolistej arkadzie. Dominującymi elementami klasycystycznej fasady z 1798 r. jest portal zakończony trójkątnym przyczółkiem oraz wysoka dwukondygnacyjna attyka. Ozdobę kościoła stanowią ołtarze, zwłaszcza późnobarokowy ołtarz główny z 1743 r. autorstwa Johanna Georga Lehnerta z Opawy, z rokokową dekoracją. Zdobi je godło bonifratrów, rzeźby świętych Jadwigi i Elżbiety oraz obraz Wniebowzięcia Matki Boskiej autorstwa Antona Ernsta Beyera, też z Opawy. W dwóch bocznych niszach ołtarza głównego w 1800 r. ustawiono czaszki fundatorów wyjęte z grobu i włożone do szklanych naczyń (później przeniesione w inne miejsce). Późnobarokowe są także ołtarze boczne. Lewy zdobią rzeźby św. św. Jana Nepomucena i Jana Sarkandra oraz obraz św. Jana Bożego, w zwieńczeniu umieszczono popiersie Chrystusa. Na prawym, w zwieńczeniu widać popiersie Matki Boskiej, poniżej rzeźby św. św. Karola Boromeusza i Augustyna oraz obraz św. Jan Grande. Do rokokowej ambony z posążkiem Archanioła Michała w zwieńczeniu, prowadzą schody w murze. Sam klasztor, zbudowany w latach 1697–1700 i wielokrotnie przebudowywany (ostatni raz w 1912 r.), jest założony na planie czworoboku, z kwadratowym wirydarzem w środku. Widoczna z zewnątrz jest klasycystyczna, jedenastoosiowa elewacja. W klasztorze znajduje się wiele cennych zabytków m.in. zabytkowa biblioteka i archiwum oraz kilkanaście barokowych obrazów. W przedsionku, nad wejściem, zawieszony jest kartusz z herbem rodu Borków i symbolem Zakonu Bonifratrów, czyli jabłkiem granatu. Stojąc na pl. Londzina naprzeciwko klasztoru bonifratrów widzimy duży, od tej strony zupełnie bezstylowy gmach urzędu telekomunikacyjnego. W tym miejscu od połowy XVIII w. aż do pocz. XX w. znajdował się klasztor sióstr elżbietanek. Do obecnej ich siedziby idziemy jednak w odwrotnym kierunku, alejką pomiędzy klasztorem bonifratrów a kościołem św. Krzyża. Dochodząc do torów kolejowych idziemy wzdłuż nich w prawo, mijamy dworzec kolejowy, następnie skręcamy w lewo, w ul. Bobrecką. Klasztor wznosi się majestatycznie na wzgórzu, na rogu ul. Liburnia i Katowickiej i kiedyś był widoczny z daleka.