Zarys dziejów kościołów chrześcijańskich w Cieszynie

W 1 poł. XVI w. także do Cieszyna dotarły idee Marcina Lutra, ale reformacja została uznana za wyznanie panujące w księstwie cieszyńskim mocą odgórnej decyzji księcia Wacława Adama, w momencie objęcia przez niego osobistych rządów w 1545 r. Książę usunął z miasta dominikanów, franciszkanów oraz duchownych, którzy nie chcieli mu się podporządkować, a kościoły zostały przejęte przez ewangelików. W kościele parafialnym odprawiano nabożeństwa i głoszono kazania w językach słowiańskich, w dominikańskim po niemiecku. Na dworze książęcym działali nadworni kaznodzieje, odprawiający nabożeństwa w kaplicy zamkowej dla książęcej rodziny i dworu. Zmiany w dziedzinie liturgii następowały stopniowo, a regulowały je akty prawne wydawane przez cieszyńskich władców. Najbardziej znanym jest Porządek kościelny ks. Wacława Adama z 1578 r. Kiedy w końcu 1609 r. jego syn książę Adam Wacław wrócił do Kościoła katolickiego ewangeliccy kaznodzieje musieli opuścić miasto, kościół parafialny objęli z powrotem księża katoliccy, drugi kościół zwrócono dominikanom. Nie wrócili natomiast do Cieszyna bernardyni. W czasie wojny trzydziestoletniej protestanckie władze miasta kilkakrotnie usiłowały przywrócić stan sprzed 1609 r., ale ewangeliccy pastorzy wracali jedynie na krótko. W rękach protestantów pozostał zbudowany przez nich w 1594 r. kościółek św. Trójcy. Elżbieta Lukrecja, ostatnia księżna cieszyńska z rodu Piastów, starała się uwzględniać interesy protestanckich mieszkańców, pod naciskiem cesarza musiała jednak wydać w 1629 r. Statut religijny, ograniczający udział we władzach miejskich i cechach wyłącznie do katolików. Wkrótce po jej śmierci odebrano ewangelikom kościół św. Trójcy, a protestanckiego pastora wygnano. Spory religijne w 1 poł. XVII w. miały negatywny wpływ na ekonomikę Cieszyna, wielu ewangelickich rzemieślników wolało opuścić miasto niż przyjąć katolicyzm. Z drugiej strony przyczyniały się do wielkiego pogłębienia religijności mieszkańców. Z Cieszyna pochodził z jednej strony Melchior Grodziecki (1582/84–1619), kaznodzieja w Czechach i na Słowacji, uznany później za świętego i męczennika za wiarę katolicką, z drugiej Jerzy Trzanowski (1592–1637), autor dzieł religijnych, apostoł narodów słowiańskich, zwany „słowiańskim Lutrem”. 

Wzmożona kontrreformacja zaczęła się w Cieszynie po objęciu władzy w 1653 r. przez Habsburgów. Kościół katolicki odbudował swoje struktury, na czele z cieszyńskim proboszczem, który pełnił funkcje dziekana. Jednak przez dłuższy czas większość mieszczan pozostawała przy protestantyzmie. Sytuację zmieniło przybycie do Cieszyna w 1670 r. jezuitów. W oddanych im do dyspozycji domach przy obecnej ul. Szersznika urządzili kaplicę, potem przekształconą w kościół św. Krzyża, gdzie coraz większe tłumy przyciągały kazania głoszone przez doskonale do tego przygotowanych ojców. W 1671 r. jezuici uzyskali potwierdzenie Statutu religijnego z 1629 r., i dopilnowali, aby wszystkie jego rozporządzenia były ściśle przestrzegane. W 1683 r. już tylko trzy starsze kobiety w mieście otwarcie przyznawały się do protestantyzmu. W latach 1692–1700 jezuici zarządzali cieszyńską parafią, uruchomili też czteroklasową szkołę łacińską, rozbudowaną w gimnazjum. W 1712 r. starosta cieszyński Adam Wacław Paczyński, hrabia z Tęczyna ufundował przy nim konwikt dla 16 szlacheckich synów kształcących się w mieście. Powstawały też dalsze katolickie instytucje. W 1700 r. został oddany do użytku kościół oraz klasztor braci bonifratrów. Przy klasztorze działała apteka oraz szpital. Kolejny szpital utworzyły siostry elżbietanki przy swojej placówce, którą urządziły w domu nabytym w 1754 r. przy cieszyńskim Rynku. 

Początek XVIII w. przyniósł także pierwsze kroki w stronę uznania kościoła protestanckiego, którego wyznawcy przez kilkadziesiąt lat musieli nabożeństwa odprawiać w tajemnicy. W 1709 r. pod naciskiem króla szwedzkiego Karola XII cesarz Józef I zgodził się na wybudowanie przez protestantów na Śląsku kilku kościołów, w tym także w Cieszynie. Wokół Kościoła Jezusowego ukształtowała się gmina ewangelicka, tolerowana, ale nie traktowana na równi z parafią katolicką. Po utracie, w połowie XVIII w. większości Śląska na rzecz Prus i powstaniu tzw. Śląska Austriackiego, Kościół Jezusowy stał się jedynym kościołem ewangelickim w monarchii austriackiej. Także sytuacja kościoła katolickiego uległa zmianie, bowiem parafie leżące na Śląsku Cieszyńskim, choć pozostały w ramach diecezji wrocławskiej, znajdowały się teraz w granicach innego państwa. W 1770 r. utworzono tzw. Generalny Wikariat dla austriackiej części diecezji wrocławskiej, w skład którego wchodził (jako cieszyński komisariat), cały Śląsk Cieszyński. Funkcje Generalnych Wikariuszy często pełnili cieszyńscy proboszczowie. 

Druga połowa XVIII w. i pierwsza połowa następnego stulecia to okres ingerencji państwa w wewnętrzne sprawy kościołów, bowiem oświeceni władcy absolutni uważali się za uprawnionych do regulowania całego życia swoich poddanych, także sfery życia duchowego i religijnego. Cesarzowa Maria Teresa przyczyniła się do kasaty w 1773 r. zakonu jezuitów. Ich rezydencja w Cieszynie została zlikwidowana, gimnazjum przejęło państwo. Jej syn i następca Józef II rozwiązywał zakony uznane przez siebie za nieprodukcyjne, nadzorował treść kazań, ustalał nowe granice parafii. Istotnie nazbyt duża parafia cieszyńska została w 1784 r., podzielona na dwie. Siedzibą jednej był kościół parafialny, gdzie nabożeństwa odbywały się wyłącznie po polsku, centrum drugiej parafii został kościół dominikanów, gdzie msze odprawiano po polsku i niemiecku. Po wielkim pożarze w 1789 r., decyzją władz spalony kościół parafialny nie został odbudowany, zniesiono też zakon dominikanów. Odbudowano natomiast ich kościół, który od tej pory zaczął pełnić funkcję kościoła parafialnego. Cieszyn znów stał się jedną parafią, należały do niej także Błogocice, Bobrek, Brandys, Gułdowy, Kalembice, Krasna, Mosty, Sibica, Dolny Żuków, Boguszowice, Pastwiska, Zamarski i Ligota. W 1827 r. 90% mieszkańców Cieszyna było katolikami (5500 na 6075). 

Ingerencja państwa dotykała także protestantów, ale dla nich Józef II był dobroczyńcą. W 1781 r. ukazał się Patent Tolerancyjny, zezwalający na swobodne przechodzenie na wiarę ewangelicką oraz organizowanie uznanych przez państwo zborów, z niezbędnymi zakładami takimi jak np. szkoły. Józef II wydał także Patent Tolerancyjny dla Żydów, tak że w końcu XVIII w. urządzili oni w Cieszynie pierwszy, wspólny dom modlitwy. Nie sposób nie wspomnieć o najwybitniejszej postaci Cieszyna wieku oświecenia, prefekcie gimnazjum katolickiego ks. Leopoldzie Janie Szerszniku (1747–1814). Był on pierwszym miejscowym naukowcem, interesującym się wszelkimi niemal przejawami życia, od geologii po historię. Założył też w 1802 r. najstarsze na Śląsku, jedno z najstarszych w Europie Środkowej muzeum oraz pierwszą bibliotekę publiczną na Śląsku Cieszyńskim. W 1 poł. XIX w. także przy cieszyńskiej parafii zaczęła funkcjonować tzw. biblioteka dziekanatu, zapoczątkowana przez Generalnego Wikariusza ks. J. K. Schippa. Od 2 poł. XVIII w. podobny księgozbiór istniał przy Kościele Jezusowym, nazwany później Biblioteką im. Rudolfa Tschammera. 

W 1848 r. Austria zaczęła się przekształcać w monarchię konstytucyjŹną, co utrwaliła Ustawa zasadnicza z 1867 r. Gwarantowała ona obywatelom respektowanie ich praw, w tym wyznawania religii zgodnie z przekonaniami oraz swobodnego używania macierzystego języka. Już w okresie Wiosny Ludów, pod naciskiem katolickiego duchowieństwa, władze zgodziły się na wprowadzenie polskich podręczników w szkołach elementarnych na Śląsku Cieszyńskim; wcześniej używano go jedynie przy nauce religii. Sytuację Kościoła katolickiego w monarchii uregulował konkordat zawarty w 1855 r., jednak w Cieszynie dominujący wpływ w życiu politycznym i publicznym uzyskali niechętni Kościołowi liberałowie. Działalność duchownych napotykała na różne przeszkody ze strony władz miejskich, utrzymywały się natomiast dobre stosunki między różnymi wyznaniami. Kościół realizował swoje powołanie z sukcesami, zwracając się do wszystkich wiernych, zarówno do Polaków jak i Niemców, obejmując opieką duszpasterską żołnierzy garnizonu, więźniów z nowo wybudowanego, dużego więzienia, chorych itd. Chorymi opiekowali się przede wszystkim bonifratrzy i elżbietanki, które w 1903 r. przeniosły się do nowego kompleksu klasztornego z dużym szpitalem. Wcześniej, w 1876 r., osiadły w Cieszynie siostry boromeuszki, zgromadzenie żeńskie zajmujące się nauczaniem dziewcząt. Wrócili także do Cieszyna ojcowie jezuici, którzy wybudowali kościół Serca Jezusowego przy Alejach arcyksięcia Albrechta (obecnie Masarykovy Sady). Wielką rolę w życiu miasta i regionu odgrywał Generalny Wikariat, którego siedzibą w 1872 r. został urzędowo ustanowiony Cieszyn. Stało się to w momencie, kiedy nowym proboszczem i Wikariuszem Generalnym został mianowany ks. Franciszek Śniegoń, od 1883 r. biskup pomocniczy diecezji wrocławskiej. 

Przed I wojną światową parafia cieszyńska obejmowała poza miastem kilkanaście okolicznych wsi. Według spisu z 1910 r. w samym Cieszynie mieszkało 15.138 katolików (67,3% ogółu mieszkańców), najwięcej w dzielnicach Młynówka i Mała Łąka (ponad 70%), najmniej na Saskiej Kępie (54,8%). Nabożeństwa katolickie odbywały się w kościele parafialnym, w kościołach jezuitów i u bonifratrów, u sióstr boromeuszek i elżbietanek, nieregularnie w kościołach filialnych św. Trójcy, św. Krzyża, św. Jerzego i w kaplicy więziennej. Cieszyńskiemu proboszczowi podlegały także kościoły w Bobrku, Boguszowicach, Krasnej, Mnisztwie, Zamarskach i w Sibicy. Dwa razy w roku odprawiano nabożeństwa w kaplicy św. Mikołaja na zamku. Działało w Cieszynie wiele katolickich stowarzyszeń, m.in. Kongregacja Mariańska, Apostolstwo św. Cyryla i Metodego, Stowarzyszenie Matek Chrześcijańskich, Związek Katolickiej Młodzieży Robotniczej. Z katechetami katolicki kler parafialny składał się z 20 osób. Wielu cieszyńskich kapłanów odegrało ogromną rolę w szeregach polskieŹgo ruchu narodowego, zwłaszcza Ignacy Świeży i Józef Londzin. 

Parafia ewangelicka, której ośrodkiem był Kościół Jezusowy na Wyższej Bramie, wchodziła w skład senioratu śląskiego i superintendentury morawsko-śląskiej. Należeli do niej wyznawcy Kościoła ewangelicko augsburskiego z Cieszyna i 32 okolicznych miejscowości, razem ok. 17,5 tysiąca wiernych. Na jej czele stało grono pastorów. W latach, kiedy pierwszym pastorem w Cieszynie był Leopold Otto z Warszawy (1865–75) skupiało się wokół niego grono działaczy polskich, na czele z Janem Śliwką. Na przełomie XIX i XX w. wiodącą rolę odgrywał jednak proniemiecko nastawiony dr Teodor Haase, cieszyński pastor od 1876 r. Jego zasługą z kolei było utworzenie szpitala ewangelickiego, który po przejęciu przez władze Śląska Austriackiego działał (i działa do dzisiaj) jako Szpital Śląski. W 1910 r. ewangelicy stanowili 27,6 % mieszkańców Cieszyna. Wyznawcy judaizmu stanowili 9,4 % ogółu populacji miasta, zrzeszeni byli w żydowskiej gminie wyznaniowej z własnym rabinem. Poza synagogą gminną działała synagoga ortodoksyjna oraz kilka prywatnych domów modlitwy. 

Po podziale miasta w 1920 r. sytuacja poszczególnych kościołów uległa dużej zmianie. Władze czechosłowackie doprowadziły do powołania osobnej parafii katolickiej dla Czeskiego Cieszyna przy kościele Serca Jezusowego. Reszta miasta pozostała w ramach diecezji wrocławskiej, w 1925 r. wraz z całym polskim Śląskiem Cieszyńskim została włączona do nowo utworzonej diecezji śląskiej, a Generalny Wikariat zlikwidowano. Kościół Jezusowy pozostał duchowym i organizacyjnym centrum parafii ewangelickiej w Cieszynie, natomiast wyznawcy protestantyzmu w Czeskim Cieszynie podzielili się na trzy kościoły, według narodowości. Tymczasowe połączenie obu części miasta w 1938 r. wpłynęło także na sytuację poszczególnych kościołów, zmiany administracyjne nie były jednak trwałe. Wiernych i duchownych obu wyznań połączył wspólny los w czasach okupacji hitlerowskiej, kilku księży katolickich z terenu Cieszyna straciło życie w hitlerowskich obozach, innych wysiedlono. Niemcy zniszczyli prawie całą cieszyńską wspólnotę żydowską. 

Trudnym okresem dla kościołów obu wyznań były też lata 1945–53, kiedy musiały działać pod ścisłym nadzorem tajnej policji oraz komunistycznych władz. Także w późniejszych latach działalność kościołów, zwłaszcza katolickiego, była ograniczana na każdym polu, zakazano np. odbywania tradycyjnych procesji po ulicach miasta w czasie świąt kościelnych. Dopiero stopniowo, duchowni i wierni poszerzali granice wolności. Jednocześnie, wraz ze wzrostem ilości mieszkańców oraz terytorialnym rozrostem miasta, następowały zmiany organizacyjne w strukturze parafialnej Kościoła katolickiego. Utworzono nowe parafie w Bobrku (1957), w Pastwiskach (1978), na Mnisztwie, przy kościołach św. Elżbiety i św. Jerzego (1980), oraz w Krasnej (1989). Na początku XXI w. dekanat cieszyński liczył ok. 23 tysięcy wiernych. 

Cieszyński zbór ewangelicki, skupiony wokół Kościoła Jezusowego, jest największą parafią Kościoła ewangelicko-augsburskiego w Polsce. Liczy ok. 7 tysięcy wiernych, obok Cieszyna należy do niego kilkanaście okolicznych wsi. Zwiedzanie kościołów na terenie Cieszyna najlepiej zacząć od najbardziej znanego i najŹchętniej odwiedzanego przez turystów miejsca, mianowicie Wzgórza Zamkowego. Tutaj, z upływem wieków zagłębiona coraz bardziej w ziemi, w cieniu drzew zamkowego parku, znajduje się rotunda romańska pod wezwaniem św. Mikołaja, najstarszy obiekt sakralny w Cieszynie. Jest też jednym z kilku symboli miasta, jej wizerunek zobaczyć można m.in. na każdym banknocie o nominale 20 złotych. Jest udostępniana do zwiedzania – klucz znajduje się w Wieży Piastowskiej.