Polskość i ruch narodowy

U schyłku I wojny światowej chyliły się ku upadkowi rządzące od stuleci Europą cesarskie trony rosyjskich Romanowów, pruskich Hohenzollernów i austriackich Habsburgów. Na Śląsku Cieszyńskim - między rzekami Białą na wschodzie a Ostrawicą na zachodzie - władza państwowa leżała na ulicy. Pierwsi podnieśli ją Polacy, tworząc 19 października 1918 r. Radę Narodową (dla) Księstwa Cieszyńskiego, która 30 października proklamowała przynależność tej ziemi do Polski, jako ukoronowanie rozwijającego się od ponad pół wieku polskiego ruchu narodowego.

Należący do przedlitawskiej, austriackiej części monarchii Austro - Węgierskiej Śląsk Cieszyński, dawne Księstwo Cieszyńskie, historyczne dziedzictwo Korony Polskiej a potem Czeskiej, zamieszkiwała w większości ludność polskojęzyczna. Spis powszechny z 1880 r. wykazał ponad 59% ludności polskiej, 27% czeskiej i 14% niemieckiej. Obszar ten, o powierzchni 2282 km², tworzył wraz ze Śląskiem Opawskim tzw. Śląsk Austriacki. W chwili przełomu 1918 r. Śląsk Cieszyński dzielił się na cztery powiaty polityczne (jednocześnie starostwa): bielski, cieszyński, frysztacki i frydecki, w ramach których funkcjonowały tzw. powiaty sądowe. W powiecie politycznym cieszyńskim były to powiaty sądowe Cieszyn, Jabłonków; w powiecie politycznym bielskim: Bielsko, Strumień, Skoczów; w powiecie politycznym frysztackim: Frysztat, Bogumin; w powiecie politycznym frydeckim: Frydek, Polska Ostrawa. Ludność czeska przeważała tylko w powiecie politycznym frydeckiem (78% w 1910 r.). W Opawie funkcjonował prowincjonalny Rząd Krajowy oraz autonomiczny Sejm Śląski, do 1918 r. zdominowany, na skutek przestarzałej, kurialnej ordynacji wyborczej, przez posłów narodowości niemieckiej.

Ważną siłą napędową rozwoju społeczno - politycznego Śląska Cieszyńskiego był trwający od połowy XIX wieku proces kształtowania się świadomości narodowej wśród przeważających liczebnie polskojęzycznych autochtonów, jako pokłosie Wiosny Ludów 1848 r. W Cieszynie powstał zalążek polskiego ruchu narodowego, skupiony wokół Pawła Stalmacha i „Tygodnika Cieszyńskiego”, a później „Gwiazdki Cieszyńskiej”. Polskie życie narodowe nabrało tempa po 1867 r., w związku z uchwaleniem 19 artykułu konstytucji austriackiej, stanowiącym, iż wszystkie „szczepy ludowe” w monarchii są równouprawnione, z prawem do pielęgnowania własnego języka i narodowości. Wśród polskich działaczy ukształtowało się pojęcie „polskiego narodowego stanu posiadania”, które obejmowało cały polskojęzyczny obszar regionu od Bielska na wschodzie po polsko - czeską granicę językową w powiecie frydeckim na zachodzie. Dzięki liberalnemu prawu o stowarzyszeniach powstały pierwsze polskie organizacje, m. in.: „Towarzystwo Rolnicze (1869 r.), Towarzystwo Pomocy Naukowej (1872 r.), Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek (1873 r.), czytelnie ludowe.

Ważną datę w rozwoju ideowej polskości na Śląsku Cieszyńskim stanowi rok 1883. Doszło wówczas do rozbicia polskiego ruchu narodowego na nurt katolicki, skupiony w Związku Śląskich Katolików (ZŚK) i nurt protestancki, reprezentowany od 1884 r. przez Polityczne Towarzystwo Ludowe (PTL), co stanowiło też odzwierciedlenie tradycyjnych podziałów konfesyjnych. Rok 1883 stanowił również symboliczną datę w stosunkach polsko - czeskich na Śląsku Cieszyńskim. Wiązało się to z rzuconym wtedy w Pradze hasłem odzyskania Śląska przez szkołę dla Korony Czeskiej i powstaniem w Cieszynie pierwszej czeskiej organizacji - „Snaha” (Dążność). Jednak ze względu na wcześniejsze wykrystalizowanie się polskiego oblicza miejscowego, słowiańskiego ruchu narodowego i oczywiście liczebnej przewagę ludności polskiej, wpływy czeskie nad Olzą nadal jeszcze były znikome.

Przejawem siły polskiego obozu narodowego był wybór Jerzego Cienciały na posła do wiedeńskiej Rady Państwa w 1873 r. W 1885 i 1891 r. mandat poselski uzyskał ks. Ignacy Świeży. W 1884 r. ks. Świeży i Paweł Kania zostali posłami do Sejmu Krajowego w Opawie.W 1890 r. mandaty do Sejmu opawskego uzyskali: I. Świeży, J. Cienciała i Jan Michejda. Urzeczywistnieniem dążeń narodowych Polaków było także otwarcie w 1895 r. prywatnego polskiego gimnazjum w Cieszynie, własności powstałej w 1885 r. Macierzy Szkolnej Księstwa Cieszyńskiego, jako kroku w kierunku powstania polskiej inteligencji w regionie. Aktywność ludności polskiej nie zawsze przy tym mogła liczyć na wsparcie z sąsiedniej Galicji. Tamtejsi politycy obawiali się, że ich zaangażowanie w sprawę równouprawnienia narodowego na Śląsku Cieszyńskim może doprowadzić do ingerencji Niemców w sprawy polsko - ukraińskie.

Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku to także początek szybko postępującej industrializacji Śląska Cieszyńskiego, która w krótkim czasie z peryferyjnego zaścianka monarchii uczyniła przodujący okręg przemysłowy z kopalniami węgla w Zagłębiu Ostrawsko - Karwińskim, wielką hutą w Trzyńcu, bielskim ośrodkiem włókienniczym i koleją koszycko - bogumińską. Spowodowało to nieznany wcześniej na tak wielką skalę ruch migracyjny, w którym główną rolę odgrywali przybysze z Galicji, stanowiący w 1910 r. już 12% (57 tys.) ludności a także czeska kadra techniczna i urzędnicza. Nowe, gwałtowne procesy cywilizacyjne naruszyły ukształtowany od pokoleń układ stosunków językowo - etnicznych cieszyńskiego regionu. W cieniu fabrycznych kominów i kopalnianych szybów rosły majątki przemysłowych baronów, zwłaszcza karwińskich Larischów. Większa część majątków rolnych i leśnych była nadal w rękach habsburskiej Komory Cieszyńskiej.

Polscy działacze narodowi u schyłku XIX wieku nie dostrzegali jeszcze politycznego i kulturowego niebezpie¬czeństwa czeskiego, o czym przekonywały ich chociażby spisy ludności, wykazujące nadal znaczną przewagę elementu polskiego (60,6% w 1890 i 60,7% w 1900 r.).

W 1906 r. powstał na Śląsku Cieszyńskim oddział Polskiego Stronnictwa Ludowego, złożony głównie z działaczy ewangelickich. Ich współwyznawcy, z obozu pastora Franciszka Michejdy, wskazując na odmienną od galicyjskiej strukturę społeczną wsi cieszyńskiej, założyli w tym samym roku, na bazie PTL, Polskie Stronnictwo Narodowe, przybierając orientację endecką. Wyrazicielem ich poglądów stał się „Dziennik Cieszyński”. W Zagłębiu Ostrawsko - Karwińskim działali socjaliści: Ryszard Kunicki, Dorota i Henryk Kłuszyńscy, Tadeusz Reger, należący do Polskiej Partii Socjalno - Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD), która szybko zdominowała tamtejsze środowiska robotnicze. W 1909 r. powstała Śląska Partia Ludowa (ŚPL) Józefa Kożdonia, reprezentu¬jąca polskojęzyczną orientację proniemiecką, która poczęła głosić na łamach „Ślązaka” (od nazwy pisma określano jego zwolenników jako „ślązakowców”) hasła separatyzmu śląskiego. Propagowanie odrębności Ślązaków, mających stać na wyższym poziomie kulturalnym od ubogich imigrantów z Galicji, z którymi utożsamiano też ideologiczną polskość, szło jednak w parze z podkreśleniem wyższości kultury niemieckiej i w rzeczywistości, w odróżnieniu od działań obozu polskiego, umacniało w konserwatywnym chłopstwie poczucie niższości cywilizacyjnej wobec Niemców. ŚPL zajęła skrajnie wrogie polskim „narodowcom” stanowisko.

Na początku XX wieku Śląsk Cieszyński posiadał już znaczną liczbę prywatnych szkół polskich i placówek kulturalno - oświatowych. W 1909 r. otwarto polskie gimnazjum realne w Orłowej, w 1910 r. polskie seminarium nauczycielskie w Bobrku pod Cieszynem. W tym okresie spór polsko - czeski na tle szkolnym w Zagłębiu Ostrawsko - Karwińskim przerodził się już jednak w otwarty konflikt narodowościowy, spychając na drugi plan wcześniejsze tarcia polsko - niemieckie. W spisie z 1910 r. liczba ludności polskojęzycznej na Śląsku Cieszyńskim obniżyła się do 54,8%, co było także rezultatem kilkuletniej agitacji czeskich organizacji, głównie powstałego w 1898 r. odpowiednika Macierzy Szkolnej - Slezskiej Maticy Osvěty Lidové. Powiązania gospodarcze Śląska Cieszyńskiego z ziemiami czeskimi sprzyjały tym poczynaniom. Obok stosowanego przez czeskich działaczy wobec ubogiej ludności polskiej szantażu ekonomicznego (praca za posłanie dziecka do czeskiej szkoły lub za wstąpienie do czeskiej organizacji) w czeskiej ideologii narodowej zaczęto szermować dodatkowo hasłami konieczności reczechizacji „popolszczonych Morawców”, za których - niesłusznie - uważano polskoję¬zycznych autochtonów na Śląsku Cieszyńskim. Lansowano twórczość poety Petra Bezruča, który w swoich wierszach pisał o „popolszczeniu” i „poniemczeniu” miejscowej ludności.

W latach 1911 - 1912 doszło do ostatecznego ukształ¬towania się stosunków politycznych w obozie polskim na Śląsku Cieszyńskim przed wybuchem wojny. Ludowcy i „michejdowcy” doprowadzili do fuzji swoich, tradycyjnie zdominowanych przez ewangelików, stronnictw i utworzenia Polskiego Zjednoczenia Narodowego (PZN), przy zachowaniu tradycyjnego podziału na nurt radykalno - ludowy i endecki. Kontakty ponadzaborowe cieszyńskich Polaków powodowały, że sprawa Śląska Cieszyńskiego stanowić zaczęła część polskiego programu ogólnonarodowego. Na skutek konfliktów wokół szkolnictwa w Zagłębiu, PPSD zerwała większość „internacjonalistycznych” kontaktów z socjalistami czeskimi. W tym okresie największą aktywność w obronie polskiego stanu posiadania przejawiali tam związani z PZN i ogólnopolską Ligą Narodową działacze: Hilary Filasiewicz, Władysław Zabawski, Ignacy Domagalski, Józef Kiedroń, jego żona Zofia z Grabskich Kirkor - Kiedroniowa, siostra wybitnych działaczy polskich Stanisława i Władysława Grabskich.

Przed wybuchem wojny światowej w 1914 r. wśród ludności polskiej na Śląsku Cieszyńskim działały dziesiątki organizacji społecznych i kulturalnych. Na ponad 200 czasopism, które ukazywały się na tym obszarze od połowy XIX wieku do upadku Austrii polskie tytuły stanowiły połowę, reszta była w rękach niemieckich i czeskich. Pierwsze tygodnie wojny upłynęły na Śląsku Cieszyńskim i w innych częściach monarchii Habsburgów pod znakiem entuzjazmu i nadziei na szybkie pokonanie carskiej Rosji. W samym Cieszynie hucznie witano zgłaszających się do 100 i 31 cesarsko - królewskiego pułku. W sierpniu 1914 r. Polacy powołali Sekcję Śląską galicyjskiego Naczelnego Komitetu Narodowego. Zadaniem Sekcji było prowadzenie zaciągu do legionów. Przewodni¬czącym został I. Domagalski, członkami: Józef Zaleski, J. Michejda, ks. Józef Londzin, T. Reger. Kulminacyjnym momentem czynu legionowego na Śląsku Cieszyńskim był wymarsz „Legionu Śląskiego” z Cieszyna 21 września 1914 r. 372 legionistów udało się do Mszany Dolnej w celu wstąpienia do tzw. Legionu Wschodniego. Jednakże na skutek niejasnej sytuacji wokół pierwszego „kryzysu przysięgowego”, wielu legionistów powróciło do Cieszyna. Z uratowanego przed ostatecznym rozbiciem „Legionu” utworzono 2 „śląską” kompanię 3 pułku II Brygady Legionów. W sumie przez szeregi legionowe przewinęło się ponad 600 Ślązaków cieszyńskich. Jesienią 1914 r. na Śląsku Cieszyńskim pojawili się, w celach rekonwalescencji i odpoczynku legioniści I Brygady oraz polscy uchodźcy, z całą legionową elitą. Na parafii ewangelickiej w Nawsiu k. Jabłonkowa Józef Piłsudski spędził swoją pierwszą wojenną wigilię. Bez względu na sytuację polityczną, śląski czyn legionowy stanowił chęć zamanifestowania łączności z narodem polskim i prowadzoną walką o niepodległe państwo. Stanowił także potwierdzenie, że na Śląsku Cieszyńskim, istniał już w tym czasie, posiadający dobrze zorganizowany potencjał polityczny, społeczny i kulturalny, polski obóz narodowy i niepodległościowy.