Pałac Larischów

Spod budynku dawnego Gimnazjum zawracamy z powrotem i ul. Szeroką dochodzimy na ul. Tadeusza Regera. Przed nami wznosi się Pałac Larischów ul. Regera 6, wejście od Parku Pokoju

Miejski pałac hrabiów Larischów jest jedną z niewielu tego typu budowli na Śląsku Cieszyńskim. Powstał dzięki Janowi Józefowi Antoniemu hrabiemu Larischowi von Mönnichowi, który pełnił w Księstwie Cieszyńskim i na cesarskim dworze liczne funkcje. W 1782 roku został cieszyńskim starostą ziemskim, w 1789 marszałkiem krajowym i prezydentem Sejmu Ziemskiego. Na wiedeńskim dworze jako tajny radca nosił tytuł „Ekscelencji” oraz pełnił funkcję cesarsko królewskiego szambelana. Chcąc zapewnić godną swej pozycji siedzibę w stołecznym Cieszynie, gdzie zlokalizowane były kierowane przez niego urzędy, postanowił wznieść odpowiednio dużą miejską rezydencję. Pałac powstał po wielkim pożarze Cieszyna w 1789 roku. Larischowie posiadali od połowy XVIII wieku wolny dom szlachecki usytuowany przy ówczesnej ulicy Konwiktowej (obecnie przy ul. T. Regera, obok Parku Pokoju). Budynek ten okazał się jednak niewystarczający dla potrzeb hrabiowskiej rodziny i w 1796 roku hrabia Jan Larisch kupił sąsiadujący z jego posesją mały mieszczański dom. Połączenie obu posesji pozwoliło hrabiemu Larischowi na wystawienie siedziby odpowiadającej jego stanowi majątkowemu i społecznemu statusowi. Główna fasada, z szeroką bramą na osi, przylegała do ulicy Konwiktowej (obecnie ul. T. Regera ) i otrzymała barokowo klasycystyczną dekorację. Boczna fasada (od strony Parku Pokoju) oparta została na resztkach murów obronnych, co podkreślało jej masywne oskarpowanie. Okna dwóch pięter rozdzielonych gzymsem otrzymały uszate, listwowe obramienia. Tak powstały pałac w kształcie litery „L” nakryty został mansardowym, gontowym dachem. Niezwykle okazałą oprawę otrzymały reprezentacyjne pomieszczenia drugiego piętra ozdobione w większości klasycystycznymi polichromiami. Wyróżniał się wśród nich „Gabinet Chiński”, o modnych wówczas orientalnych tematach, oraz balowa „Sala Egipska” z wysokim sklepieniem. Jej malarska dekoracja przedstawia krajobrazy z motywami starożytnej architektury, ujęte w podziały egipskich kolumn. Na jednym z pejzaży twórca fresków, „akademicki malarz” Józef Mayer umieścił datę ich wykonania „1796”. Prawdziwą ozdobą amfilady siedmiu salonów na „piano nobile” jest zespół klasycystycznych i eklektycznych pieców, umieszczonych w półkolistych niszach. Do pałacu od strony północnej przylegał niewielki ogród w stylu francuskim z ośmiobocznym pawilonem (obecny Park Pokoju). Okres swojej świetności przeżył pałac w czasach wojen napoleońskich. W 1805 roku, po druzgocącej klęsce wojsk austriackich z Napoleonem, Cieszyn, przez dłuższy czas, był tymczasową stolicą monarchii. Jeszcze przed zajęciem Wiednia 13 listopada przez Bonapartego cesarski dwór, centralne urzędy i ambasady przeniosły się do Cieszyna. Tam też zastała wszystkich wiadomość o klęsce w bitwie pod Austerlitz 2 grudnia. Przez Cieszyn w tym gorącym okresie przejeżdżało wiele osobistości. Jeszcze w grudniu cesarz Franciszek I podejmował swych sojuszników cara Aleksandra I, wielkiego księcia Konstantego, marszałka Kutuzowa i księcia Birona Kurlandzkiego. Wtedy w „Sali Egipskiej” wydawane były dla znamienitych gości ansamble i bale, a w zaciszu pałacowych salonów toczono ważne polityczne rozmowy. Po podpisaniu układów w Preszburgu (Bratysławie) 27 grudnia, dwór wrócił do Wiednia. W roku 1809 pałac obrał za swą siedzibę książę Albert Sasko Cieszyński i jego następca arcyksiążę Karol Ludwik Habsburg, zaś w 1817 roku zatrzymał się tu jadący z Opawy do Krakowa cesarz Franciszek I z żoną Karoliną Augustą i całym swym dworem, witany uroczyście przez stany galicyjskie. Larischowie sprzedali swój cieszyński pałac w 1831 roku hrabiemu Filipowi Ludwikowi Saint Genois d’Anneaucourt. Za jego sprawą, około roku 1839, powstało trzecie skrzydło pałacu, co nadało mu tym samym kształt litery „U”. Zaprojektował je, pracujący wówczas dla cieszyńskich Habsburgów, znany i popularny wiedeński architekt późnego klasycyzmu Józef Kornhäusel. W skrzydle tym zlokalizował stajnię o oryginalnym i rzadko spotykanym kolistym założeniu. Nad stajnią na drugim piętrze, zlokalizowano kolejną salę balową zwaną, z uwagi na bogatą antykizującą dekorację malarską, „Salą Rzymską”. W 1840 roku pałac nabył cieszyński adwokat dr Antoni Demel i od tego czasu poczęto go zwać „kamienicą demlowską”. Mieszkało w niej dwóch burmistrzów miasta Jan i Leonard Demel von Elswehr. Sprzedany miastu przez Demlów w 1918 roku i odremontowany, od roku 1931 stał się Pałac Larischów siedzibą cieszyńskiego Muzeum Miejskiego. W skład cieszyńskiej placówki weszło najstarsze w tej części Europy, publiczne muzeum założone w 1802 r. przez ks. Leopolda Jana Szersznika wraz z jego zbiorami bibliotecznymi; etnograficzne Muzeum Śląskie założone w 1903 roku przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w Cieszynie; mieszczańskie Muzeum Miejskie oraz liczne prywatne kolekcje. Znaczny uszczerbek poniósł pałac w 1942 roku, kiedy w „Sali Rzymskiej” wybuchł pożar. Spłonął wtedy cały dach i zostały uszkodzone reprezentacyjne wnętrza drugiego piętra. Pogarszający się z roku na rok stan techniczny budynku Pałacu Larischów stał się powodem zamknięcia w 1983 roku muzealnych ekspozycji. W tym też czasie rozpoczął się wieloletni okres generalnego remontu Pałacu Larischów i jego przystosowania do nowoczesnych potrzeb muzealnych. Restaurację obiektu zakończono w roku 2002. Obecnie stała ekspozycja Muzeum Śląska Cieszyńskiego, zatytułowana „Na pograniczu dziejów i kultur”, prezentuje zabytki związane z cieszyńskimi dynastiami Piastów i Habsburgów, eksponaty ilustrujące kulturę cieszyńskiej szlachty, mieszczaństwa oraz kulturę ludową, a także bogate zbiory sztuki i rzemiosła artystycznego. Część ekspozycji Muzeum Śląska Cieszyńskiego poświęcona jest roli i znaczeniu przedstawicieli dynastii habsburskiej i habsbursko lotaryńskiej, zasiadających na tronie cieszyńskich książąt.

Zwiedzanie rozpoczynamy od „Sali Oświecenia”

W niewielkim pasażu, po lewej stronie, znajduje się galeria portretów Habsburgów, którzy jako królowie Czech byli lennymi posiadaczami Księstwa Cieszyńskiego. U jej początku znajdują się grafiki z podobiznami: króla rzymskiego Ferdynanda IV, cesarzy Ferdynanda III, Leopolda I, Józefa I, Karola VI oraz cesarskiej rodziny Franciszka Stefana i Marii Teresy. W dalszej kolejności zawieszone są olejne obrazy, które niegdyś zdobiły salę posiedzeń Rady Miejskiej w cieszyńskim ratuszu. Przedstawiają one cesarza Józefa II, księcia Alberta Sasko Cieszyńskiego, cesarza Leopolda II, arcyksięcia Karola Ludwika i arcyksięcia Albrechta. Galerię Habsburgów kończą dwa portrety cesarza Franciszka Józefa I. Po prawej stronie pasażu znajdują się pamiątki związane z zawarciem tzw. Pokoju Cieszyńskiego, kończącego wojnę o sukcesję bawarską pomiędzy Austrią a Prusami, zwaną też „wojną kartoflaną”. Warunki pokojowe podpisano po kilkutygodniowej konferencji pokojowej 13 maja 1779 roku. Przybyli na nią do Cieszyna posłowie siedmiu zaangażowanych w wojnę państw europejskich. Zachowały się ich portrety malowane przez austriackiego malarza Jana Daniela Donata, oraz inne pamiątki, głównie druki i medale. Za pasażem po prawej stronie znajduje się empirowy sekretarzyk zwany „biurkiem Orlątka”, wykonany w Wiedniu przez Benedykta Molla dla Napoleona II, księcia Reichstadtu „Orlątka” (syna Napoleona I Bonaparte i Marii Ludwiki). Mebel ten, pochodzący z cesarskich zbiorów, został zakupiony po I wojnie światowej przez znanego cieszyńskiego kolekcjonera Brunona Konczakowskiego na aukcji w Wiedniu.

Dalej przechodzimy do „Sali Egipskiej”,

zwanej tak ze względu na popularną na przełomie XVIII i XIX wieku tematykę egipską przedstawioną na freskach zdobiących jej ściany (wśród nich kolumny lotosowe, sfinksy czy motywy hieroglifów). W narożnikach sali znajdują się antykizujące piece zwieńczone rzeźbami bogini Ateny i Diany. Sala ta stanowiła centrum życia towarzyskiego w okresie pobytu w Cieszynie cesarskiego dworu w 1805 i 1806 roku.

Za „Salą Egipską” znajdują się dwie sale poświęcone kulturze materialnej cieszyńskiej szlachty i książętom cieszyńskim z dynastii habsburskiej. „Sala szlachecka I”

Od początku istnienia księstwa cieszyńskiego aż do połowy XIX wieku szlachta, wywodząca się z dawnego rycerstwa, stanowiła najbardziej wpływową warstwę społeczną, związaną początkowo z dynastią piastowską, później zaś z habsburską. Z racji swej uprzywilejowanej pozycji i posiadanego majątku szlachta stanowiła przez parę stuleci elitę polityczną, gospodarczą i kulturalną na trwale wpisując się w dzieje Śląska Cieszyńskiego. Przez szereg stuleci szlachta spełniała funkcję kulturotwórczą. Za jej pośrednictwem do najdalszych zakątków Śląska Cieszyńskiego docierały najnowsze trendy w sztuce, literaturze, muzyce itp. Ważnym przejawem obyczajowości szlachty była materialna sfera jej życia, które koncentrowało się przede wszystkim w wiejskich siedzibach oraz miejskich pałacach. Są to przede wszystkim portrety, których rolą oprócz utrwalania podobizny, było ukazywanie następstwa kolejnych generacji, utrwalanie przywiązania do tradycji i więzi rodzinnych. Galerie przodków znajdowały się prawie w każdej rezydencji szlacheckiej, przyczyniając się do konsolidacji tego stanu. W sali prezentowane są fragmenty dwóch takich rodzinnych galerii: baronów Bludowskich z Dolnych Błędowic i Orłowej oraz baronów Mattencloitów z Zebrzydowic. Wśród sportretowanych znajdują się także ich bliscy i dalsi krewni. Oprócz rodzinnych portretów znajdują się tu także konterfekty hr. Adama Paczyńskiego Tenczyńskiego i barona Karola Cselesty założycieli dobroczynnych fundacji dla dzieci szlacheckich w Cieszynie. Postaci ich przypominają o częstej wśród szlachty działalności filantropijnej w czasach, gdy nie istniała jeszcze zorganizowana opieka socjalna. Wyposażenia dopełniają osiemnastowieczne meble i wyroby rzemiosła artystycznego.

„Sala szlachecka II”

Prezentowane są w niej atrybuty szlachty herby i pieczęcie, przedmioty związane z pełnionymi przez nich wysokimi funkcjami na cesarskim dworze dam dworu oraz cesarsko królewskich podkomorzych. Ze szlachtą nierozerwalnie związane były ich rodowe siedziby, których widoki ukazują stare fotografie i akwarele. Panami lennymi szlachty byli książęta, którym poświęcono część ekspozycji. Znalazły się na niej portrety Marii Krystyny i Alberta Sasko Cieszyńskiego – znanych z wielu gospodarczych przedsięwzięć na Śląsku Cieszyńskim i jako założycieli „Albertiny” wielkich zbiorów grafiki i rysunków w Wiedniu, arcyksięcia Karola Ludwika – twórcy Pałacu Myśliwskiego w Cieszynie, arcyksięcia Albrechta – twórcy gospodarki wielkoprzemysłowej i ostatniego księcia cieszyńskiego Fryderyka Habsburga – naczelnego dowódcy armii austriackiej podczas I wojny światowej. O wizytach cesarza Franciszka Józefa I w Cieszynie w latach 1854, 1880, 1890, 1906 przypomina tron cesarski z ewangelickiego Kościoła Jezusowego.

Po wyjściu z ekspozycji muzealnej schodzimy na dziedziniec, przy którym mieści się „Dawna stajnia pałacowa”

Klasycystyczna stajnia jest najbardziej oryginalnym pomieszczeniem „Pałacu Larischów”. Zaprojektowana została przez wiedeńczyka Józefa Kornhäusla, którego wspomagał budowniczy Franciszek Schneider. Wzniesiona na planie koła o średnicy 7,20 m, przechodzi przez dwie kondygnacje na wysokość 7,18 m. Przykryta została kopulastym sklepieniem z lunetami, wspartymi na centralnie umieszczonej toskańskiej kolumnie kamiennej, mierzącej prawie 5 m wysokości. W ścianach, w rytmicznie rozmieszczonych półkolistych wnękach, umieszczono 16 stanowisk dla koni z marmurowymi żłobami, z których po dziś dzień zachowały się tylko dwa. Stajnia oświetlona była przez 10 świetlików, usytuowanych w niszach nad gzymsem. Wejście do niej prowadziło od strony pałacowego dziedzińca. Z hrabiowskimi apartamentami stajnia połączona była osobną klatką schodową oraz ozdobionym kratą oknem na pierwszym piętrze, z którego można było obserwować konie i pracę stajennych. W stajni znajduje się stylowa kawiarnia. Klasycystyczna architektura wnętrza podkreślona została kopiami antycznych rzeźb przedstawiających dwie Muzy, popiersiami premiera Austrii Antoniego von Schmerlinga i arcyksięcia Albrechta Habsburga autorstwa Jana Raszki. Odlany w arcyksiążęcej hucie we Frydlandzie żeliwny piec zapewniał niegdyś ogrzewanie stajni. W dawnej pałacowej stajni o nieskazitelnych klasycznych proporcjach można dzisiaj przyjemnie spędzić czas, racząc się specjałami kuchni wiedeńskiej, jak chociażby tortem Sachera, strudlem jabłkowym czy cesarskimi naleśnikami z dzikiego bzu.