Sejm i Sąd Ziemski

Na rogu Pl. Dominikańskiego i ul. Sejmowej wznosi się dawny Sejm i Sąd Ziemski Pl. Dominikański 3

Początkowo władzę sądowniczą, jako regalium, wykonywał sam książę przy pomocy dworskich urzędników mianowanych spośród wybitnych przedstawicieli szlachty. Był to tzw. Sąd Dworski. W XV wieku książę dopuścił szlachtę do współudziału w swojej władzy sądowniczej. W końcu XV wieku wskazał normy prawne, według których miał funkcjonować nowo utworzony sąd, złożony z przedstawicieli ziemian. Były to początki tzw. Sądu Ziemskiego (Landtagu) oraz Sejmu Ziemskiego, bowiem w terminie obrad Sądu odbywały się zjazdy szlachty posesjonatów na obrady ziemskiego sejmiku. Sąd i Sejm grupował właścicieli wolnej ziemi, a więc przedstawicieli szlachty oraz delegatów miasta Cieszyna, jako właściciela podmiejskich wsi. W 1572 roku Książę Wacław III Adam nadał stanom cieszyńskim pańskiemu i rycerskiemu, przywilej, stwierdzający iż stany Księstwa mogą odpowiadać tylko przed Sądem Ziemskim, oraz potwierdził wszystkie ich przywileje dotyczące posiadania ziemi. Działanie prawa ziemskiego określił sformułowany przez tego księcia „Porządek krajowy Księstwa Cieszyńskiego” oparty na stosowanym od dawna prawie zwyczajowym. Zbiór tych ustaw stosowany był w Księstwie ponad 200 lat, ostatni odpis kodeksu pochodzi z 1796 roku. Sąd Ziemski obradował pod przewodnictwem księcia. Jednakże w XVI wieku Sądowi przewodniczył pod nieobecność księcia marszałek, piastujący centralny urząd w Księstwie, mianowany przez księcia spośród szlachty. Ze swojego grona szlachta wybierała, a książę mianował do pomocy marszałkowi co najmniej 9 asesorów. Po wymarciu Piastów, od 1654 roku na czele Sądu stał starosta ziemski, jako przedstawiciel cieszyńskich książąt z dynastii habsburskiej. Posiedzenia odbywały się dwa razy w roku – rozpoczynały się w poniedziałek przed dniem Zesłania Ducha Świętego (Zielone Świątki, 50. dzień po Wielkanocy) i w poniedziałek przed dniem św. Katarzyny (25 listopada). W drugim dniu sesji sądowej, w godzinach przedpołudniowych, obradował zazwyczaj Sejm Ziemski. Sesja Sądu trwała w sumie sześć dni. Początkowo obradowano na zamku, w siedzibie księcia, w tzw. „wielkiej Tafelstube” (wielkiej sali stołowej). Na początku XVI wieku obrady przeniesiono do krużganków klasztoru dominikańskiego, a od końca tego wieku do specjalnie w tym celu wystawionego budynku, istniejącego do chwili obecnej przy Pl. Dominikańskim i ul. Sejmowej. Pierwsza wzmianka o „Soudnicze Zemskie” pochodzi z 1596 roku i wiadomo jedynie, że jego ściany ozdobione były malowanymi herbami sędziów ziemskich. W 1742 roku budynek ten przebudowano nadając mu barokowy charakter. Po pożarze miasta w 1789 roku, w którym spalił się także Sąd, został on odbudowany przez księcia Alberta Sasko – Cieszyńskiego jako piętrowy budynek nakryty mansardowym dachem. Na parterze zlokalizowano obszerną salę obrad nakrytą kolebkowym sklepieniem, natomiast na piętrze mieściły się biura i archiwa Sejmiku i Sądu. Sala posiedzeń ozdobiona była 34 malowanymi herbami szlacheckich członków Sądu, a także miasta Cieszyna i cieszyńskiego księcia Karola Ludwika (obecnie znajdują się w Muzeum Beskyd na zamku we Frydku – Mistku) oraz sztandarem, który szlachta cieszyńska otrzymała od cesarza Leopolda II w 1662 roku za obronę granic Księstwa podczas wojen z Turkami (obecnie w zbiorach Muzeum Śląska Cieszyńskiego). Oprawa posiedzeń Sądu posiadała uroczysty charakter, a cały ceremoniał obwarowany był ścisłymi przepisami odzwierciedlającymi hierarchię zajmowanych przez szlachtę stanowisk. O oznaczonym czasie w sali sądowej oczekiwali na księcia lub jego zastępcę wszyscy męscy przedstawiciele cieszyńskiej szlachty. Ich stawiennictwo było obowiązkowe, zaś za absencję wyznaczano wysokie kary pieniężne. Przybycie księcia lub jego zastępcy marszałka krajowego a potem starosty ziemskiego, ogłaszano muzyką. Niesiono przed nim obnażony miecz, jako symbol wykonywania sprawiedliwości. Do sali sądowej nie wolno było wnosić broni, mógł ją posiadać jedynie książę i sędziowie. Wraz z sędziami wchodziła straż złożona z czterech hajduków wałaskich pilnujących bezpieczeństwa sędziów i spokoju obrad, natomiast wejścia strzegło dwóch uzbrojonych trabantów. W ściśle określonym porządku zajmowano miejsce za stołem sędziowskim. W centralnym miejscu zasiadał przewodniczący sądu, po jego prawicy znajdował się kanclerz, a za nim członkowie stanu pańskiego, natomiast po lewej sędziowie ziemscy, za którymi mieli swe miejsce przedstawiciele stanu rycerskiego. Cieszyńskie prawo ziemskie określało kolejność rozpatrywanych spraw. Rozstrzygano najpierw sprawy sporne, potem dotyczące wdów i sierot, z kolei sprawy o długi, a na końcu o obrazę honoru i sprawy karne. Wszystkie sprawy i wyroki zapisywane były przez kanclerza w Księgach Sądu Ziemskiego, najstarsza znana taka Księga pochodzi z 1565 roku. Niezwykle interesująca była forma składania zeznań, obrazująca feudalny podział społeczeństwa Księstwa. Rycerze i panowie zeznawali przed sądem osobiście. Zeznania mieszczan i chłopów składane przed sądem niższej instancji przedstawiano w formie pisemnej, za wyjątkiem spraw w sporach granicznych. Wtedy „według dawnego zwyczaju” mieszczanie zeznawali klęcząc, bez broni, z odkrytą głową i podniesionym palcem. Chłopi natomiast rozebrani do koszuli, klęczeli boso w rowie głębokim na łokieć, trzymając na głowie kawałek darniny. Do wydobycia zeznań dopuszczano także tortury, jednakże przeważnie w stosunku do rabusiów i przestępców. Podczas posiedzeń Sądu książę podejmował na zamku rycerstwo obfitym obiadem. Na uczty te naczyń dostarczał początkowo cech garncarzy, potem mieszczanie wypożyczali naczynia cynowe. Zwyczaj ten zanikł w roku 1711, kiedy to sędziowie otrzymywali wynagrodzenie pieniężne, w zależności od zajmowanego stanowiska. W dniu 13 maja 1779 roku siedmiu przedstawicieli państw europejskich podpisało uroczyście w budynku Sądu traktat tzw. Pokoju Cieszyńskiego kończącego wojnę o sukcesję bawarską między Prusami a Austrią. Cieszyński Sąd Ziemski przestał funkcjonować po wydarzeniach Wiosny Ludów. Cesarskie rozporządzenie z 4 marca 1849 roku zlikwidowało wszelkie formy poddaństwa i pańszczyzny, wprowadzając zasadę równości wszystkich ludzi w obliczu prawa. W miejsce stanowego Sądu Ziemskiego utworzono w Cieszynie Sąd Powiatowy (Bezirksgericht) i Sąd Krajowy (Kreisgericht). Budynek Sądu Ziemskiego, zwany także Sejmem Ziemskim, aż do 1918 roku był własnością kolejnych książąt cieszyńskich i chociaż nie zbierała się w nim już miejscowa szlachta, stał się symbolem dawnego ustroju feudalnego Śląska Cieszyńskiego opartego o władzę księcia i podległej mu szlachty.