Muzeum Śląska Cieszyńskiego (ul. Regera 6)

Ekspozycja znajduje się na II piętrze pałacu Larischów, a pierwsze zabytki z czasów piastowskich witają nas już w holu. Jego ściany zdobią obrazy z różnych kościołów z terenu Śląska Cieszyńskiego z okresu późnego średniowiecza (np. Tryptyk z Kamienicy z ok. 1460 roku związany ze szkołą małopolską, czy Assumpta z Lesznej z połowy XVI wieku) oraz z czasów reformacji (m.in. Chrzest Chrystusa z połowy XVI wieku, czy Chrystus – Mąż Boleści, autorstwa cieszyńskiego malarza Pawła Reissa z ok. 1590 roku). Na innej ścianie zawieszone są zabytki z kamienia: dwa zworniki z dawnego kościoła parafialnego w Goleszowie z ok. 1500 roku (jeden z piastowskim orłem) oraz kamienna inskrypcja ks. Fryderyka Wilhelma z napisem łacińskim o treści: „FRIDERICUS GWILELMUS D[EI] G[RATIA] IN SILESIA TESCHINENSIS / ET MAIORIS GLOGOVIAE DUX NEC NON PRIMAE PARTIS / SILESIAE BELLI PRINCEPS POSUIT ANNO MDCXXIIII” co znaczy: „[kamień ten] w roku 1624 położył [panujący] na Śląsku Fryderyk Wilhelm książę cieszyński i Wielkiego Głogowa, naczelny dowódca wojsk części Śląska”. Inskrypcja, umieszczona zapewne na portalu wejściowym do pomieszczeń zamku książęcego, została wykuta na pamiątkę powierzenia księciu Fryderykowi Wilhelmowi zadania obrony Przełęczy Jabłonkowskiej przed wojskami księcia siedmiogrodzkiego Bethlena Gabora w 1624 roku. Pod nią znajduje się oryginalny herb Piastów cieszyńskich wykuty w kamieniu, zdobiący pierwotnie naroże Wieży Piastowskiej. Na autorstwo rzeźbiarza związanego z praskim warsztatem Parlerów wskazuje charakterystyczne wypłaszczenie rysunku orła. Jednak najcenniejszym znajdującym się w holu zabytkiem jest Cieszyńska Madonna. Odkrycie w 2000 roku tej gotyckiej rzeźby, pochodzącej z warsztatu Piotra Parlera, najsłynniejszego rzeźbiarza XIV-wiecznej Europy, było jednym z najbardziej sensacyjnych odkryć jakie w tej dziedzinie dokonano po II wojnie światowej.

Cieszyńska Madonna to wykonana z piaskowca figura Najświętszej Marii Panny z Dzieciątkiem o prawie naturalnej wielkości (123 cm). Należy do typu figur maryjnych z otwartym płaszczem spiętym u góry broszą. Matka Boska jest tu przedstawiona jako młoda kobieta z nagim dzieckiem siedzącym na jej lewej ręce. Ubrana jest w długą obcisłą suknię z dekoltem, z długimi rękawami u nadgarstka zapiętymi szeregiem drobnych guzików. Narzucony na jej ramiona szeroki płaszcz, obszyty lamówką, opada załamując się w udrapowane fałdy, lewa poła płaszcza otula dolną część ciała Dzieciątka. Głowę Madonny zdobią długie włosy, układające się w rurkowate loki i opadające na ramiona i plecy. Pierwotnie Madonna miała koronę w postaci szerokiej obręczy z 4 niskimi i 4 wysokimi lilijkami (obecnie brak). Postać Dzieciątka jest bardziej schematyczna, prawą rączkę wspiera o dekolt Matki i bawi się broszą, lewą położoną ma na jabłku, które trzyma Madonna. Jabłko stanowi chrześcijański symbol grzechu pierworodnego i jego odkupienia, cieszyńska rzeźba ukazuje bowiem Pannę Marię jako królową niebios i drugą Ewę. Cieszyńska Madonna pokazuje ożywioną twarz o niezwykle poważnym wyrazie. Należy do rzeźb stworzonych zgodnie z zasadami tzw. nowego realizmu, powstałego jako reakcja na przeważającą w średniowieczu tradycję idealistycznego przedstawiania postaci. Nowy realizm zapoczątkował we Włoszech w 1 połowie XIV wieku Giotto (+1337), ale w pełni rozwinięto jego założenia na praskim dworze cesarza Karola IV, zwłaszcza w twórczości rzeźbiarskiej najsłynniejszego rzeźbiarza tego stulecia Piotra Parlera. Cieszyńska Madonna prezentuje wszystkie najważniejsze cechy tego stylu, wykazując wielkie podobieństwa do najbardziej znanych dzieł Parlera, do jakich należą podobizny Karola IV i jego rodziny z dolnego triforium praskiej katedry św. Wita. Należą do nich: naturalistyczne przedstawienie postaci, podkreślenie kształtów ciała, upodobanie do asymetrycznej kompozycji oraz wykorzystanie aktualnej mody dworskiej. Zdaniem specjalistów Cieszyńska Madonna powstała ok. 1368-69 roku i została wykonana na miejscu w Cieszynie, z piaskowca z miejscowego kamieniołomu (zapewne z Brennej lub z Rzeki). Ponieważ uważa się, że Piotr Parler nie opuszczał w tym czasie Pragi, historycy sztuki przyjmują, że twórcą Cieszyńskiej Madonny był należący do jego warsztatu rzeźbiarz, który wykonał niektóre z najlepszych rzeźb z katedry św. Wita, bardzo do Madonny podobne. Według zapisanej w XIX wieku legendy figurę Madonny ufundowała przed wiekami księżna z rodu Piastów w podzięce za uratowanie przed wielkim niebezpieczeństwem. Ile w tym prawdy nie wiadomo, na pewno inicjatorem jej powstania był książę cieszyński Przemysław I Noszak, który długie lata działał na dworze w Pradze. Jemu zawdzięczają powstanie także inne, wcale liczne parlerowskie zabytki z terenu Śląska Cieszyńskiego, wliczając w to nagrobek piastowskiego księcia w obecnym kościele parafialnym, zapewne samego Przemysława I.

Niewykluczone, że na jego dworze w Cieszynie istniała stała strzecha rzeźbiarska. Pierwotnie figura Madonny została ustawiona w jednej z cieszyńskich świątyń, być może w rotundzie p.w. św. Mikołaja albo w kościele dominikańskim. Oba te obiekty przeżyły w swej historii liczne pożary, których ślady widać także na figurze. Na początku XVIII wieku Madonna została ustawiona na kolumnie przed cieszyńskim zamkiem. Kiedy Habsburgowie wznieśli na Wzgórzu Zamkowym letnią rezydencję w stylu klasycystycznym, figura Najświętszej Marii Panny przestała im odpowiadać, przeniesiono ją więc w 1844 roku na Stary Targ, gdzie przetrwała do 2000 roku. Po konserwacji Cieszyńska Madonna jako depozyt władz miasta została oddana do Muzeum Śląska Cieszyńskiego, gdzie stanowi ozdobę stałej ekspozycji, na postumencie na Starym Targu ustawiona została kopia.

Najwięcej piastowskich zabytków zostało jednak zgromadzonych w kolejnej sali, nazwanej Salą Piastowską. Prezentuje ona, w dużym skrócie oczywiście, zarys dziejów księstwa cieszyńskiego w okresie, kiedy rządzili nim Piastowie. Nie sposób ich więc nawet skrótowo omówić, wszystkie bowiem związane są z piastowskimi czasami.

Jednym z nieodłącznych atrybutów udzielnych książąt, jakimi byli Piastowie, było wybijanie własnej monety. Gablota na środku Sali Piastowskiej pokazuje m.in. numizmaty bite w mennicach w Cieszynie i Skoczowie w okresie od XIV wieku do połowy XVII wieku. Oglądać tu można zarówno monety, które wybijali książęta, jak też drobne monety bite przez miasto Cieszyn w XV wieku z charakterystyczną uncjalną literą „T”. W jednej z gablot znajdują się wykopaliska z terenu Góry Zamkowej, m.in. rzeźbiona rękojeść sztućca z kości, z postacią kobiety w charakterystycznym dla XIV wieku stroju. W kolejnej gablocie zebrano zabytki sztuki i relikty z różnych obiektów sakralnych z terenu Cieszyna, m.in. znalezione w książęcych kryptach kościoła podominikańskiego pamiątki po Sigrid Brahe. W trzeciej z kolejności gablocie eksponowane są m.in. ceramiczne płytki z przedstawieniem cieszyńskiego herbu oraz imieniem księcia cieszyńskiego Przemysława. Płytki znaleziono na Górze Zamkowej w różnym czasie, są kwadratowe o boku ok. 17 cm, grubości ok. 3 cm. Materiałem do ich produkcji była glina, wypalana i pokryta glazurą barwy zielonkawej. Z trzech brzegów płytki biegnie obramienie o szerokości 2,5 cm z napisem gotycką minuskułą, który brzmi: „Przemislaus dei gratia dux Tessinensis”. Wewnątrz, w ostro zakończonej u dołu tarczy herbowej znajduje się wyobrażenie cieszyńskiego, piastowskiego orła. Na niektórych z zachowanych płytek w lewym górnym rogu znajduje się dodatkowo herb miasta Cieszyna. Omawiane płytki stanowiły zapewne ozdobę jednej lub kilku sal na cieszyńskim zamku, być może ułożone w postaci naściennego fryzu. W tejże gablocie można zobaczyć również wzmiankowane już ośmioboczne płytki z domów książęcych zajmowanych przez Elżbietę Lukrecję, z jej inicjałami i datą 1648. Kolejny eksponat pochodzący z cieszyńskiego zamku to okrągła szklana szybka, tzw. gomółka z herbem cieszyńskim i datą „1611”. Jest to płytka z lanego szkła o średnicy 17,5 cm i grubości 1 mm. Herb składa się z herbu właściwego, czyli malowanego na tle niebieskiej, stylizowanej tarczy herbowej, orła koloru żółtego, naśladującego tutaj barwę złotą, z koroną i głową zwróconą w prawo. Nad herbem znajduje się hełm z labrami i koroną, nad nimi drugi cieszyński orzeł zrywający się do lotu.

W tejże gablocie zobaczyć można kielich i patenę bardzo prostej roboty, które według poświadczonej tradycji są świadkiem ważnych wydarzeń związanych z rekatolicyzacją księstwa cieszyńskiego przez Adama Wacława. Władca ten, kiedy objął pełnię władzy, wydał w 1598 roku przywilej dla Cieszyna, w którym nakazał mieszczanom na wieczne czasy pozostać przy wyznaniu augsburskim. Jednak w 1609 roku książę przyjął katolicyzm i tego samego domagał się od swoich poddanych. Władze miejskie usiłowały się temu przeciwstawić, powołując się m. in. na wspomniany przywilej. Adam Wacław zażądał jego wydania, po czym własnoręcznie pociął go na kawałki i odesłał władzom miasta w kielichu przykrytym pateną. Przechowywano je pieczołowicie przez wieki na cieszyńskim ratuszu, jeszcze w okresie międzywojennym wraz z kawałkami pergaminu, które zaginęły w czasie II wojny światowej. Reprezentacyjny portret księcia Adama Wacława o wymiarach prawie 2 x 1,4 metra jest najbardziej rzucającym się eksponatem w Sali Piastowskiej (w gablocie obok znajduje się mały miedzioryt z podobizną jego syna i ostatniego męskiego Piasta, księcia Fryderyka Wilhelma). Portret Adama Wacława malowany jest olejem na płótnie, a przedstawia stojącą postać księcia w kirysie, z głową zwróconą półprofilem, ze szpadą przywieszoną u lewego boku. Władca trzyma w ręku krótką pałkę, być może zwinięty dokument. Prawa ręka portretowanego wsparta jest na stole, na którym znajdują się hełm i rękawice, w tle, na wysokości jego głowy umieszczona została scena Ukrzyżowania Chrystusa. Umieszczony w dolnej części obrazu napis w języku łacińskim informuje, że portret został ufundowany przez Henryka Samuela Wolfa, dziekana cieszyńskiego i komisarza biskupiego, co pozwala datować jego powstanie na lata 1700-1705. Obraz nie jest sygnowany, badacze przypisują autorstwo tego dzieła malarzowi Piotrowi Brygierskiemu.

Kolejny bardzo cenny i efektowny eksponat związany z osobą księcia Adama Wacława to sztandar księstwa cieszyńskiego z 1605 roku. Podstawę sztandaru stanowi prostokąt atłasu o wymiarach 160x240 cm, trójkątnie wcięty w części powiewającej. Awers przedstawia wymalowanego na niebieskim tle złotą farbą piastowskiego orła z koroną, czerwonym wysuniętym językiem i głową zwróconą w lewo. Po obu stronach orła, pomiędzy nogami a rozpostartymi skrzydłami, wymalowana jest złotą farbą data „16/05”. Sztandar służył jako chorągiew wojenna księcia, który, jako jedyny z tej linii Piastów, odkrył w sobie powołanie żołnierza i w służbach Habsburgów, swoich lennych zwierzchników, brał udział w licznych wojnach na terenie Moraw i Węgier. W 1605 roku Adam Wacław został mianowany dowódcą wojsk śląskich, które miały bronić południowej granicy Śląska przed antyhabsburskimi powstańcami Stefana Bocskay’a na Węgrzech. Zapewne z tej okazji książę kazał sporządzić sztandar, który jest jednocześnie najbardziej efektownym kolorowym wyobrażeniem herbu Piastów cieszyńskich. Dla odróżnienia od ich polskich kuzynów, używających białego orła na czerwonym tle, herb Piastów cieszyńskich przedstawiał złotego orła na niebieskim tle. Podobiznę ostatniej cieszyńskiej księżnej z rodu Piastów Elżbiety Lukrecji zobaczyć można na jednej z wybitych przez nią monet, ale najbardziej efektownym eksponatem związanym z jej osobą jest ozdobny sekretarzyk w typie kabinetu. Kabinet sporządzony został z kilku gatunków drewna barwionego na czarno, okucia wykonano z mosiądzu, a zawiera 55 szufladek różnych rozmiarów. Szuflady zewnętrzne zdobione są płyciną z tzw. „Ruinenmarmor”, specjalnego gatunku marmuru występującego jedynie we Włoszech i w Austrii, którego żyłki i zabarwienie dają złudzenie pejzaży z ruinami. Meble tego rodzaju wykonywano na terenie Czech, Austrii i południowych Niemiec w 2. i 3. ćwierci XVII wieku. Po śmierci księżnej sekretarzyk pozostał w jej ostatniej rezydencji przy cieszyńskim Rynku, którą przejęli jezuici. Po rozwiązaniu zakonu trafił do zbiorów Leopolda Jana Szersznika, fundatora cieszyńskiego muzeum. Czasów Elżbiety Lukrecji dotyczą także eksponowane w ostatniej, czwartej gablocie rysunki prezentujące oblężenie cieszyńskiego zamku w 1646 roku. Możemy na własne oczy przekonać się jak wyglądała rezydencja cieszyńskich Piastów tuż przed jej zniszczeniem.

Niewątpliwie więcej informacji zwiedzający usłyszą od przewodników oprowadzających po muzeum. Oczywiście można zwiedzić także pozostałe części ekspozycji, na której także można znaleźć eksponaty związane z czasami piastowskimi, chociaż nominalnie są poświęcone późniejszym stuleciom w dziejach Śląska Cieszyńskiego. W zamykającej ekspozycję galerii można np. zobaczyć fragmenty tabernakulum ze starego kościoła parafialnego. Żegnając się z budynkiem Muzeum Śląska Cieszyńskiego kierujemy się na zakończenie naszej wyprawy śladami cieszyńskich Piastów w stronę Lasku Miejskiego, ulubionego miejsca rekreacyjnego mieszkańców Cieszyna już od XIX wieku. Kierujemy się od Parku Pokoju w prawo ul. Limanowskiego, następnie, za budynkiem Liceum im. A. Osuchowskiego w lewo i przy pomniku P. Stalmacha znów w prawo, w dół ul. 3 Maja. Tu, na zakręcie, królując na zboczu górującym nad Mostem Wolności, wznosi się pomnik założyciela księstwa cieszyńskiego, Mieszka I. Widać go dobrze z dołu, od ulicy 3 Maja, można też podejść do samego pomnika ścieżką z lewej strony.