Okres Piastowski - więcej

J. Spyra
          Miasto Cieszyn rozwinęło się z położonego u stóp cieszyńskiego zamku podgrodzia, które na pocz. XIII w. zostało lokowane na prawie niemieckim z Lwówka Śląskiego. Nazwa Cieszyn występuje w źródłach po raz pierwszy w 1155 r. Po powstaniu ok. 1290 r. niezależnego księstwa cieszyńskiego miasto nadal się rozwijało. Dokumenty założyciela księstwa cieszyńskiego Mieszka I wspominają o ''naszych mieszczanach cieszyńskich'', co dowodzi, że Cieszyn był miastem podległym książętom cieszyńskim.
          Centrum miasta znajdowało pierwotnie się w okolicach dzisiejszego Placu Teatralnego. Tu zbudowano kościół parafialny, który służył przede wszystkim mieszkańcom miasta, w przeciwieństwie do rotundy św. Mikołaja na zamku. Pierwszy cieszyński proboszcz Paweł wymieniony został w 1332 r., ale kościół niewątpliwie istniał wcześniej. W tym samym roku wspomniany jest nauczyciel, co wskazuje na istnienie w Cieszynie szkoły, a raczej szkółki parafialnej. W 2 poł. XIII w. poza obrębem ówczesnego miasta został założony klasztor dominikanów, w późniejszym czasie spełniający funkcje nekropolii cieszyńskich Piastów. Na utrzymanie klasztoru dominikanie otrzymali od księcia m.in. wieś Mnisztwo. Kolejny klasztor - franciszkanów ściślejszej reguły (franciszkanie bosi albo bernardyni) urządzony został w Cieszynie w 1475 r., a jego siedziba mieściła się na Frysztackim Przedmieściu, nad Bobrówką. Ustrój miasta został dopełniony w 1374 r., kiedy Cieszyn otrzymał prawo magdeburskie oraz w 1416 r., gdy książę Bolko I nadał mieszczanom liczne przywileje. Miasto kupiło też w 1438 r. od książąt cieszyńskich prawo wybijania monet. Liczne monety miasta Cieszyna z XV w. można zobaczyć w Muzeum Śląska Cieszyńskiego.
          Historyczne centrum Cieszyna ukształtowało się ostatecznie w końcu XV w. kiedy mieszczanie otrzymali od księcia Kazimierza II dwa domy przy placu targowym położonym dotąd poza miastem, z przeznaczeniem na nowy ratusz. Powstał wtedy (1496) obecny Rynek Główny, z uliczkami rozchodzącymi się w kilka stron świata. W czasach tegoż księcia, który potrafił zadbać o interesy podległych mu miast, Cieszyn został otoczony murami obronnymi. Dostęp do miasta możliwy był przez trzy bramy: Frysztacką, Wodną i Wyższą. Poza mieszczanami domy w mieście posiadał także książę oraz cieszyńska szlachta, co jednak powodowało protesty ze strony reszty mieszkańców, gdyż panowie nie chcieli płacić miejskich podatków i ponosić innych ciężarów. Poza terytorium miejskim zaczęły powstawać przedmieścia, których mieszkańcy podlegali księciu, a nie władzom miejskim, nie posiadali też pełni praw miejskich. W 1 połowie XVI w. ogólna powierzchnia Cieszyna (z przedmieściami) liczyła 677 hektarów, z czego wewnątrz murów miejskich ok. 15 ha. Ogółem znajdowały się tu 262 domy, a mieszkało w nich prawie 2000 mieszkańców. Już w końcu XVI w. zbudowano rurociąg, doprowadzający do miasta wodę z folwarku Gilczara.
          Podstawą utrzymania mieszkańców Cieszyna w czasach piastowskich było rzemiosło, ale dochody z tego tytułu mieszczanie uzupełniali uprawą roli i hodowlą. Każdy z właścicieli domów w mieście był też posiadaczem ogrodu oraz pola pod miastem. Dalsze grunty uzyskało miasto od księcia w 1496 r. na terenie późniejszej wsi Pastwiska. W średniowieczu miasto Cieszyn było właścicielem Ligotki Alodialnej, w 1519 r. kupiło też wieś Krasną, w 1553 r. zaś kilka stawów w okolicach Strumienia. Hodowla ryb była w tych czasach jedną z najbardziej dochodowych gałęzi gospodarowania, wielkie ilości ryb sprzedawano np. w Krakowie. Od 1472 r. miasto było też właścicielem Boguszowic, a dochody z tej wsi szły na utrzymanie szpitala, czy raczej przytułku dla biednych i chorych mieszkańców miasta, istniejącego na Frysztackim Przedmieściu. W późniejszym czasie powstała przy nim kaplica, a w końcu kościółek pod wezwaniem św. Jerzego [zob.]. Od początku istnienia Cieszyn był mocno powiązany z sąsiednimi wsiami, zwłaszcza z Bobrkiem, gdzie leżał miejski folwark, a mieszczanie stopniowo nabywali posiadłości. Już na początku XV w. wspomniane są w Cieszynie pierwsze cechy, czyli korporacje zrzeszające rzemieślników wykonujących jedną profesję albo kilka pokrewnych. Jak wszędzie najpierw powstały cechy piekarzy, rzeźników i szewców, potem kolejne. Od końca XV w. cechy uregulowały swoją działalność i uprawnienia w postaci spisanych statutów zatwierdzonych przez księcia.
          Ważną gałęzią gospodarki była też produkcja i wyszynk alkoholu, zwłaszcza piwa. Już przywilej z 1416 r. gwarantował cieszyńskim mieszczanom wyłączność wyszynku piwa, w 1467 r. książę udzielił miastu prawa warzenia piwa marcowego. Według przyjętego w roku następnym porządku mieszczanie po kolei produkowali piwo, które inni musieli od nich kupować. Uprawnienie to posiadali właściciele 155 domów w mieście. W 1565 r. miasto urządziło osobny browar miejski na Starym Targu, ale system kolejnego warzenia piwo (tzw. piwnych porządek) został utrzymany. Było to aż do XIX w. najważniejsze źródło dochodów mieszczan, stąd też zwalczali oni wszystkich, którzy próbowali sprzedawać obce piwo na terenie miasta. W 1523 r. cieszyńscy mieszczanie otrzymali prawo wyłączności sprzedaży piwa w obrębie jednej mili od miasta. Nie przestrzegali tego szlacheccy właściciele wsi, gdyż niektórzy sami otrzymali od książąt cieszyńskim przywileje do produkcji piwa w swoich dobrach. Podobny monopol otrzymało miasto Cieszyn na produkcję i wyszynk wina. Uprawnienie to przeważnie było wynajmowane.
          Mniejsze znaczenie miały usługi i handel, pomimo korzystnego położenia Cieszyna na skrzyżowaniu dróg łączących ziemie czeskie i austriackie z Krakowem oraz Wrocław z Węgrami. Największy rozkwit handel przeżywał w XVI w., kiedy to kupiecka spółka Jakuba Fuggera z Augsburga i Jana Thurzo z Krakowa zorganizowała ''miedziany szlak'' ze Słowacji przez Jabłonków i Cieszyn. Sprowadzała nim wielkie ilości kruszcu miedzi do Wrocławia i Niemiec, a w Cieszynie powstała faktoria, w której pracownik spółki nadzorował transport miedzi. Przestała ona działać w połowie XVI w., po zajęciu Węgier przez Turków.
          Były to już czasy, kiedy książę Wacław III Adam przyjął protestantyzm jako wyznanie panujące w księstwie cieszyńskim, jego śladem poszła większość mieszczan. Usunięto katolickich księży, jak również dominikanów i franciszkanów, ich majątek został skonfiskowany przez księcia, który część przekazał miastu lub poszczególnym mieszczanom. W 1578 r. książę wydał Porządek kościelny regulujący ustrój kościoła protestanckiego na terenie księstwa cieszyńskiego oraz inne kwestie religijne. W ówczesnym kościele parafialnym zaprowadzono nabożeństwa w języku polskim, w kościele dominikanów kaznodzieje głosili kazania w języku niemieckim. Książę Wacław Adam zadbał też o funkcjonowanie cieszyńskiej szkoły, działający tu na początku XVII w. nauczyciel (rektor) Wawrzyniec Blumius cieszył się dużym uznaniem. W 1585 r., przy cmentarzu, na którym pochowano ofiary epidemii, zbudowano drewniany, potem murowany kościółek św. Trójcy. Grunt pod cmentarz i kościół ofiarowała księżna Katarzyna Sydonia.
          Działania ojca kontynuował początkowo książę Adam Wacław, który w 1598 r. podpisał dla cieszyńskich mieszczan przywilej, nakazujący im na wieczne czasy wyznawanie wyłącznie wyznania protestanckiego. Już jednak w 1609 r. powrócił do kościoła katolickiego, domagając się tego samego od mieszczan. Świątynie (za wyjątkiem kościoła św. Trójcy) zostały zwrócone katolikom, oddano też dobra ziemskie dominikanom, którzy powrócili do miasta. Po wybuchu wojny trzydziestoletniej zwolennicy protestantyzmu ponownie w 1619 r. przejęli władzę w mieście oraz istniejące tu kościoły. W 1624 r. zostali przez księcia Fryderyka Wilhelma zmuszeni do zwrotu kościołów katolikom, a władze miejskie zostały ukarane. Jeszcze raz w 1626 r. na krótko protestanci opanowali władzę w Cieszynie, potem pozostał im tylko kościółek św. Trójcy. W 1629 r. księżna Elżbieta Lukrecja wydała statut religijny, który zakazywał obejmowania urzędów komunalnych przez niekatolików oraz przyjmowania ich do cechów. Miasto opuściło wiele protestantów, m.in. Jerzy Trzanowski, który później, jako ''Słowiański Luter'', rozsławił imię swego rodzinnego miasta w całej Europie Środkowej.
          Ostatnia księżna cieszyńska z rodu Piastów nie angażowała się jednak zbytnio w nawracaniu mieszczan cieszyńskich na katolicyzm. Była na to zbyt słaba i nazbyt zadłużona, także wobec miasta Cieszyna, a tocząca się wojna dodatkowo niszczyła jej ziemie. Wojna nie oszczędziła także Cieszyna, który w 1622 r. został zajęty i splądrowany przez wojska margrabiego Jana Jerzego Hohenzollerna, w 1627 r. przez hrabiego Mansfelda. Obaj walczyli po stronie protestantów, ale interesowały ich głównie kontrybucje ściągane od mieszkańców. Nie inaczej zachowywały się, nominalnie walczące w obronie cieszyńskiej księżnej wojska cesarskie. W 1632 r. Cieszyn został zajęty i splądrowany przez oddział wojsk polskich pod dowództwem pułkownika Jarockiego, a w 1645 r. przez wojska szwedzkie, które obsadziły też zamek. W 1647 r. zdobywały go przez kilka tygodni wojska cesarskie, co doprowadziło cieszyński zamek do ruiny, zniszczeniu uległo też kilka domów w mieście.
          Cieszyn w tym okresie niszczyły także pożary (1552, 1603) oraz epidemie, które miały miejsce w latach 1570, 1585, 1598. Największa ze znanych epidemii w 1623 r. kosztowała życie podobno 1500 mieszkańców miasta. W takich warunkach gospodarka kwitnącego wcześniej miasta uległa załamaniu. Miasto straciło większość ziemskich posiadłości, stawy w okolicach Strumienia jeszcze w końcu XVI w. przeszły drogą zastawu w ręce cieszyńskich książąt. Miasto popadło w długi, musiało wyprzedawać poszczególne części majątku komunalnego. Rosły też długi księżnej Elżbiety Lukrecji, które obciążały także cieszyńskich mieszczan, jako że Cieszyn musiał się zgodzić poręczyć jej zobowiązania finansowe. Aby zdobyć gotówkę księżna w 1626 r. wynajęła prawo poboru myta w Cieszynie trzem morawskim Żydom. Od 1631 r. działał w takim charakterze w Cieszynie Jakub Singer z Ivančic koło Brna, któremu księżna zezwoliła na kupno domu w mieście i zajmowanie się miejskimi zajęciami, włącznie z handlem. Był to początek stałego osadnictwa żydowskiego w Cieszynie.
          Ostatnie lata swojego życia księżna spędziła w czterech domach nabytych od miasta przy cieszyńskim rynku. W 1653 r. wraz ze śmiercią Elżbiety Lukrecji cieszyńska linia dynastii Piastów wymarła. Tak się skończył okres piastowski w dziejach miasta. Władze w księstwie przejęli Habsburgowie jako królowie Czech. Zresztą już wcześniej cieszyńscy mieszczanie zwracali się do nich o zatwierdzenie posiadanych przywilejów.