W. Kuś W roku 1996 obchodzono w Cieszynie ważny dla miasta o średniowiecznych tradycjach jubileusz pięćsetlecia rynku i ratusza. Z tej okazji odbyła się sesja naukowa uwieńczona wydaniem cennej dla współczesnej i przyszłej społeczności miasta pozycji książkowej p.t. 500 lat ratusza i rynku w Cieszynie 1496-1996. W opracowaniu tym poruszono szereg zagadnień związanych z rozwojem miasta w wiekach średnich, w szczególności zaś rynku i funkcjonującego przy jego południowej pierzei ratusza.
Poruszone w ww. pracy zagadnienia, mimo badań historycznych, wykonanych na podstawie źródeł archiwalnych oraz ikonograficznych, nie wyjaśniły jednak do końca problemów związanych z powstaniem jak i funkcjonowaniem, w przeszłości miejsca, gdzie utworzono dzisiejszy rynek. Nie określono też w zadowalający sposób, którym z kolei w dziejach Cieszyna jest rynek współczesny. W wyniku prowadzonych po 1996 r. dalszych dyskusji przeważa obecnie pogląd, że w rozwoju urbanistycznym miasta na przestrzeni ostatnich dziewięciu wieków istniały trzy rynki, z czego trzeci, najmłodszy to właśnie rynek obecny; pierwszym był prawdopodobnie plac, który powstał w obrębie tworzącego się w XIII w. na obszarze podzamcza miasta. Z zachowanego do dziś układu urbanistycznego możemy wnosić, że ten niewielki plac /rynek/, mógł się znajdować w rejonie dzisiejszego placu Teatralnego. W wyniku stopniowego rozrastania się miasta w kierunku wschodnim, powstał nowy plac w miejscu dzisiejszego Starego Targu, który pełnił funkcję drugiego w dziejach miasta rynku i gdzie też prawdopodobnie znajdował się do 1496 r. stary ratusz. Trzeci, o którym już wspomniano, powstał w końcu XV w. w miejscu gdzie funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Klasycznych, szerokoprzestrzennych badań archeologicznych w rejonie obecnego rynku nie prowadzono tak w przeszłości jak i obecnie, co wydaje się być dużym brakiem w poznawaniu przeszłości miasta. Jedynymi badaniami archeologicznymi były prowadzone w latach 90. nadzory archeologiczne wykonywane w trakcie prowadzonych robót ziemnych, związanych z wykonywaniem podziemnych instalacji wodociągowych, czy ciepłowniczych. Dodatkowo w roku 1997 przeprowadzono badania radarowe struktur podpowierzchniowych, które mimo że ujawniły interesujące struktury podziemne, bez weryfikacji archeologicznej niewiele mówią. Badania te wykonano po tym, jak nieco wcześniej, w trakcie kopania wykopu ciepłowniczego u wylotu ul. Menniczej, na niedużej głębokości, wynoszącej od 0,7 – 0,9 m poniżej poziomu współczesnego, natrafiono na warstwę czarnej ziemi, z której wydobyto pięć fragmentów skóry. Fragmenty te po złożeniu okazały się być butem / trzewikiem/ średniowiecznym, datowanym na XIV w. Odkryto również fragmenty ceramiki naczyniowej oraz szczątki drewna.
Zabytki spoczywały w charakterystycznej dla średniowiecza /zapach, barwa, struktura/ warstwie kulturowej. Pół roku później w kwietniu 1998 r. po wschodniej i północnej stronie rynku wykonywano wykopy związane z wymianą sieci wodociągowej. Dzięki tym pracom uzyskano pionowe profile nawarstwień o miąższości 1.7 m. Analiza archeologiczna ujawniła istnienie na całej długości wykopów warstwy bruku, wykonanego z nieregularnych kamieni, który znajdował się bezpośrednio pod współczesnym brukiem rynku. Bruk ten prawdopodobnie powstał w końcu XVIII lub na pocz. XIX w., po pożarze miasta w 1789 r. Pod brukiem znajdowała się warstwa podsypki piaskowej z domieszką gruzu ceglanego i zaprawy wapiennej. Zdecydowanie ważniejsza okazała się warstwa występująca na głębokości 0,7 – 0 ,9 m poniżej obecnego poziomu rynku. Stwierdzono regularną warstwę poziomą, ułożoną z kamieni rzecznych tzw. otoczaków, będącą pozostałością najpewniej pierwotnego bruku utworzonego w roku 1496 rynku. Poniżej tej warstwy nie stwierdzono już innych poziomów bruków kamiennych, wystąpiła jednakże inna, niezwykle interesująca, czarnosiwa warstwa ziemi z dużą ilościa wiórów i szczap drewnianych, która prawdopodobnie wiąże się z poziomem użytkowym, istniejącym jeszcze przed położeniem bruku na nowo utworzonym w końcu XV w. rynkiem. Istnienie tej warstwy należy wiązać z informacjami, iż obecny rynek przed końcem XV w. był placem targowym, położonym przed wschodnimi wałami obronnymi miasta.
Do najciekawszego, a jednocześnie najtrudniejszego do interpretacji odkrycia doszło w wykopie północnym, naprzeciw ul. Matejki. W wykopie o szer. 0.7 m, na głębokości 50 cm poniżej obecnego poziomu, odsłonięto mur wykonany z dużych kamieni łamanych, kładzionych na zaprawie wapiennej. Mur posiadał szerokość 80 cm, a jego głębokość dochodziła do 2,5 m poniżej poziomu współczesnego. Dodatkowo odsłonięty fragment miał przebieg łukowaty. Gdyby wyznaczyć na podstawie odsłoniętego fragmentu dalszy jego przebieg, otrzymalibyśmy koło o średnicy ok. 4 m. Nie wiemy czy mamy tu do czynienia ze studnią, czy też pozostałością jakiejś okrągłej budowli np. wieży lub częścią nieznanego budynku / starego ratusza?/. Tylko podjęcie szerszych badań archeologicznych jest w stanie wyjaśnić z czym mamy w tym przypadku do czynienia. Obok muru wystąpiły duże fragmenty belek drewnianych oraz gruz kamienno-ceglany.
Wspomniane wcześniej badania radarowe ujawniły, na południe od odkrytej konstrukcji istnienie czworobocznej struktury o wymiarach 10 x 12,5 m, podobnie jak i w południowo-zachodniej części rynku, gdzie radar uchwycił również strukturę o kształcie czworobocznym. Niewykluczone, że te nieokreślone obiekty, być może średniowieczne, widoczne są jeszcze na tzw. planie brneńskim miasta Cieszyna z roku 1775. Pozostaje więc tylko podjąć odpowiednie badania i wyjaśnić nurtujące nas problemy.
