Okres konstytucyjny

J. Spyra
       Pierwszy raz od stuleci mieszkańcy Cieszyna mieli okazję sami decydować o swoich losach w czasie Wiosny Ludów w 1848 r. Wybierali przedstawicieli do organów władzy, odbyły się też wolne wybory do władz komunalnych. Najważniejszym wydarzeniem było ukazanie się w maju 1848 r. „Tygodnika Cieszyńskiego”, od sierpnia redagowanego przez Pawła Stalmacha. Wokół „Tygodnika”, a potem „Gwiazdki Cieszyńskiej” zaczął się skupiać coraz silniejszy polski ruch narodowy.
       Zasadnicze zmiany w dziejach Cieszyna nastąpiły wraz z przywróceniem w monarchii austriackiej po 1859 r. rządów konstytucyjnych. Zbiegło się to z okresem największego ekonomicznego i demograficznego rozwoju Cieszyna. W 1849 r. miasto liczyło ok. 7 tysięcy mieszkańców, w 1910 r. już ponad 20 tysięcy, nie licząc prawie 2 tysiące wojskowych z miejscowego garnizonu. Władza w mieście została przekazana w ręce wybieranej na trzy lata Rady Miejskiej, która wyłaniała spośród siebie Zarząd na czele z burmistrzem. Burmistrzami Cieszyna byli w tym czasie dr Jan Demel (1861-1892), dr Leonhard Demel (1892-1908 i 1913-15) oraz dr Rudolf Bukowski (1908-1913). W 2 połowie XIX i na początku XX w. miasto przekształciło się w nowoczesny ośrodek urbanistyczny, ze sprawnie funkcjonującą infrastrukturą komunalną. Wybudowano lub przebudowano wiele budynków użyteczności publicznej, zaprowadzono oświetlenie gazowe, potem elektryczne. Większość kamienic w obrębie dawnych murów miejskich rozbudowano, wzorując się głównie na stylu tzw. wiedeńskiej secesji. Dla potrzeb coraz liczniej odwiedzających miasto turystów swoje usługi oferowały liczne hotele i zajazdy. Na lewym brzegu Olzy wybudowano dworzec kolejowy, leżące tu przedmie¬ścia przekształciły się w przemysłową dzielnicę miasta. W 2 połowie XIX w. Cieszyn stał się także ważnym ośrodkiem oświaty i kultury. W 1910 r. oddano do użytku Teatr Niemiecki, obok Biblioteki i Muzeum ks. Leopolda Jana Szersznika powstały dalsze zbiory muzealne m.in. Muzeum Miejskie. Mieszkańcy aktywnie uczestniczyli we wszystkich sprawach swojego miasta, przed I wojną światową działało w Cieszynie 179 zarejestrowanych stowarzyszeń. Absolutną władzę w mieście, m.in. dzieki kurialnemu systemowi wyborczemu, sprawowała partia niemieckich liberałów. Działali też w Cieszynie tzw. ślązakowcy, ruch skupiający osoby wywodzące się z rodzin polskich, ale skłaniające do kultury i języka niemieckiego. Aspiracje ludności czeskiej, stanowiącej ok. 6% mieszkańców miasta, reprezentował założony w 1882 r. klub „Snaha” (Dążenie). Najliczniejszą grupę mieszkańców Cieszyna stanowiła ludność polskojęzyczna, kierowany przez coraz mocniejszy polski obóz narodowy. Najważniejszymi polskimi instytucjami były Czytelnia Polska Ludowa, Towarzystwo Oszczędności i Zaliczek oraz Macierz Szkolna Księstwa Cieszyńskiego. Dopiero jednak w 1913 r. weszła do cieszyńskiego Wydziału Gminnego, i to jako zastępca, osoba reprezentująca polski obóz narodowy. Udało się jednak uruchomić w Cieszynie pierwsze polskie Gimnazjum, potem polską szkołę ludową przy ul. Świeżego i dalsze polskie placówki oświatowe.
       Coraz żywsze na początku XX w. spory narodowościowe doprowadziły w lipcu 1920 r. do podziału Śląska Cieszyńskiego i samego Cieszyna pomiędzy Polskę i Czechosłowację. Wzrastający organicznie przez wieki Cieszyn podzieliła granica, przy mostach postawiono straże graniczne, tramwaj zlikwidowano.