Cieszynit

A. Dorda
      Stara i znana wszystkim prawda głosi, że każdy, kto zamierza wznieść budowlę trwałą i bezpieczną, budować musi na pewnym i stałym podłożu, na twardej „opoce” – skale. Nie inaczej wzniesiony został i Cieszyn, i nikogo nie powinno dziwić, że skoro miasto to wiosną przyozdabiają żółtozielone kwiaty rzadkiej i charakterystycznej dla regionu rośliny zwanej cieszynianką, a szestansto- i siedemnastowieczni mieszczanie do polowań zwykli używać pięknie i oryginalnie zdobionych strzelb – cieszynek, to i skała, na której wsparto fundamenty miasta nazwana została cieszynitem.

      W rzeczywistości tylko niektóre budynki w Cieszynie mogły zostać wzniesione na cieszynicie, gdyż podłoże w rejonie miasta budują zupełnie inne rodzaje skał. Podłoże Śląska Cieszyńskiego zbudowane jest niczym tort z wielu ponakładanych na siebie warstw. W odróżnieniu jednak od tortu warstwy te – w geologii są to jednostki tektoniczne zwane płaszczowinami – ułożone są skośnie i w różnych częściach Śląska Cieszyńskiego do powierzchni dochodzą różne warstwy skał. W okolicach Cieszyna podłoże buduje płaszczowina zwana – jakże by inaczej – cieszyńską. Płaszczowina ta składa się z trzech warstw skał osadowych (powstałych w wyniku sedymentacji, osadzania się materiału skałotwórczego), powstałych w dolnej kredzie, w okresie, którego początek datuje się 135 mln temu. Najniższą warstwę tworzą dolne łupki – to już powinno być oczywiste dla każdego – cieszyńskie, zwane również marglami goleszowskimi (wydobywane w kamieniołomach w okolicy Goleszowa były dodawane jako domieszka do produkcji cementu w tamtejszej cementowni). Są to skały bitumiczne, barwy od żółtoszarej do ciemnoszarej, a grubość tej warstwy wynosi ok. 300 m. Na łupkach dolnych leży warstwa płytowych wapieni organicznych o grubości 150 m, o barwie białawej, żółtawej lub szarej. Także te wapienie były dawniej eksploatowane w licznych mniejszych i większych kamieniołomach położonych od podnóża Małej Czantorii do Goleszowa (wapienie te wydobywa się obecnie w kamieniołomie w Lesznej Górnej). Nad wapieniami rozciąga się trzystumetrowej miąższości warstwa górnych łupków cieszyńskich, ciemnych, a czasem stalowoszarych, przypominających budową piaskowce łupkowe.
      W skałach osadowych płaszczowiny cieszyńskiej spotyka się „wciśnięte” żyły pokładowe głębinowych skał magmowych (a więc powstałych w wyniku zastygania magmy), przy czym najczęściej intruzje te występują w łupkach cieszyńskich górnych. Są to skały o bardzo poważnie i naukowo brzmiących nazwach – diorytoidy, gabroidy foidowe, pikryty, a znane pod nazwą regionalną – przyjętą i powszechnie stosowaną w geologii – cieszynity. Żyły cieszynitów mają grubość od kilkunastu zaledwie centymetrów do kilkudziesięciu metrów, a ich długość dochodzi do kilkuset metrów.
      Cieszynity występują w licznych odmianach, różniących się składem chemiczno-mineralogicznym. Głównymi składnikami cieszynitów są: amfibole, pirokseny, plagioklazy, skaleniowce, biotyty, oliwiny. Dla kogoś, kto kontakt z geologią i ze skałami ma przypadkowy i ograniczony do sporadycznych potknięć o kamień podczas spacerów, nazwy te brzmią zupełnie niezrozumiale i tajemniczo. Pod tymi terminami kryją się różnorodne krzemiany magnezu, żelaza, wapnia, sodu oraz glinokrzemiany sodu i wapnia, spotykane w różnych skałach magmowych. Mają zróżnicowane barwy (od białej, przez żółtą, szarą, zieloną, brunatną czerwonobrunatną do czarnej) i tworzą ziarna, pręciki, igiełki, blaszki, płytki oraz inne formy kryształów.
      Cieszynity mają barwę zmienną od białoszarej, szarozielonej do całkiem czarnej i różną strukturę, w zależności od przewagi jednego lub więcej tworzących jest minerałów skałotwórczych. W grubszych żyłach zwykle widoczne są grube ziarna, z przewagą jaśniejszych plagioklazów (są to tzw. odmiany leukokratyczne cieszynitów), w cieszyniatch drobnoziarnistych przewagę mają natomiast składniki ciemne (odmiany melanokratyczne). Minerały ciemne są mało odporne na wietrzenie, co sprawia, że cieszynity poddane przez dłuższy okres czasu procesowi erozji przypominają słabo związane zlepieńce, które można dosłownie kruszyć ręką. Wiek cieszynitów jest nieustalony, prawdopodobnie średniokredowy, są to więc skały młodsze od skał osadowych, w których występują. Cieszynit wyróżnił i opisał Ludwik Hohenegger, autor pierwszej szczegółowej mapy geologicznej Księstwa Cieszyńskiego wydanej w 1861 r.
      Na Pogórzu Cieszyńskim cieszynity występują przede wszystkim w okolicach Cieszyna (w Boguszowicach i Kalembicach), pomiędzy Puńcowem a Mnisztwem, w Rudowie, Zamarskach, w rejonie Iskrzyczyna, Wiślicy i Grodźca. Czasem są to niewielkie odsłonięte skałki, odkrywki, częściej jednak cieszynity można obejrzeć w dawnych, nieczynnych już kamieniołomach. Obecnie cieszynity nie mają znaczenia gospodarczego, chociaż jeszcze przed kilkudziesięcioma laty były wydobywane – i użytkowane głównie jako materiał drogowy – w dość licznych miejscach na Pogórzu Cieszyńskim (jednym z takich miejsc jest być może tzw. Ondraszkowa Dziura w rezerwacie leśnym „Kopce” w Marklowicach). Mimo, że jest to skała interesująca i rzadka, dotąd jedynie kamieniołom na górze Goruszce w Grodźcu Śląskim podlegał ochronie jako pomnik przyrody (ustanowiony w 1958 r.).
      Na terenie Cieszyna znajduje się kilkanaście miejsc, w których można zobaczyć cieszynity przy czym wyróżniono dwa miejsca występowania tej skały warte zachowania i ochrony, przede wszystkim ze względów naukowych i dydaktycznych. Jest to odkrywka cieszynitów w pobliżu ul. Krętej pod estakadą ul. Granicznej oraz nieczynny kamieniołom nad Kalembianką przy ul. Majowej.
      Odkrywka cieszynitu w rejonie ul. Krętej znajduje się dolnej części zbocza szerokiej doliny Olzy, w pobliżu posesji przy ul. Krętej 12. W niewielkiej odległości od odkrywki znajdują się podpory estakady ul. Granicznej (mostu przejścia granicznego) oraz bunkier – schron bojowy z lat 30. ubiegłego wieku. Odkrywka jest widoczna i łatwo dostępna dla wszystkich zainteresowanych. Ściana odkrywki ma długość ponad 25 m, a maksymalną wysokość ok. 2,5 m osiąga w części środkowej. Cieszynit ma w tym miejscu strukturę grubo- lub średnioziarnistą, o barwie zmieniającej się w zależności od miejscowych zmian proporcji pomiędzy minerałami ciemnymi i jasnymi. W środkowej części skała magmowa jest „świeżo” odsłonięta i doskonale widoczne są w niej czarne, wydłużone słupki – kryształy hornblendy, pirokseny oraz jaśniejsze plagioklazy i skaleniowce. W częściach brzeżnych ściany cieszynit jest zwietrzały, stąd miejscami skała pokryta jest naskorupieniami tlenków żelaza powstałych w skutek rozkładu ciemnych minerałów. Odkrywka uchwałą Rady Miejskiej w Cieszynie w 2002 r. została objęta ochroną jako tzw. stanowisko dokumentacyjne. Bardzo efektownie wygląda także znajdująca się w pobliżu odkrywka cieszynitu, znajdująca się na terenie posesji przy ul. Krętej 12 i doskonale widoczna z ulicy.
      Drugie miejsce występowania cieszynitu uznane za warte ochrony to dawny kamieniołom w pobliżu ul. Majowej, niedaleko posesji nr 64. Kamieniołom wcina się w lesisty stok tuż nad Kalembianką, na jej lewym brzegu. Ma kształt regularnego amfiteatru o wymiarach ok. 25 na 25 m, otwartego w kierunku zachodnim i północno-zachodnim. Najwyższa ściana (w części wschodniej) osiąga wysokość ok. 17 m od dna kamieniołomu, który przy ścianie jest pokryty dużym usypiskiem kamiennego „gruzu”. Żyła cieszynitu odsłania się na ścianie wschodniej oraz w niższych partiach ściany południowo-wschodniej. W dolnej części występują ciemne i drobnoziarniste cieszynity, na nich leżą warstwy ciemnego rogowca kontaktowego oraz rogowca smugowego, zabarwionego rdzawo, a następnie warstwa słabo zmetamorfizowanego mułowca – rogowce oraz mułowiec to skały przekształcone pod wpływem wciskających się pomiędzy warstwy skał osadowych magmy (cieszynitu). W górnej części ściany widoczne są łupki cieszyńskie górne o barwie jasnej, mulaste lub iłowcowo-mulaste. Wokół kamieniołomu rośnie las grądowy z grabami, klonami polnymi i dębami w warstwie drzew oraz kilkoma gatunkami podlegającymi ochronie prawnej – przylaszczką pospolitą, kopytnikiem zwyczajnym, pierwiosnkiem wyniosłym i kalina koralową.

Z uwagi na rzadkość występowania cieszynity – obok cieszynianki wiosennej – zaliczyć można do najciekawszych osobliwości przyrodniczych Cieszyna.